Мақолаҳо

ПАЙРОҲАИ ИБРАТБАХШ

Ҳайати тадорукот's picture
Ношир: Ҳайати тадорукот Санаи интишор: 17 Октябр, 2024 - 11:59

«Миллате, ки омӯзгори асил надорад, ҳеҷ гоҳ ба ягон мартаба соҳиби мактабу китоб, илму маърифат ва олиму омӯзгор буданд, ҳастанд ва дар оянда низ хоҳанд монд».
Эмомалӣ Раҳмон

     Мардони хирадманд, покҷавҳару некмаҳзар ва некбину росткор ҳамеша ва дар ҳар давру замон мавриди эҳтиром ва писанди ҳамагонанд. Зеро, онњо бо пайкори созанда, хислату фазилатҳои хоси худ дар ҷомеа нодиру камназиранд. Аз зумраи ин гуна шахсиятҳо, устоди саодатманд Талабшо Азизов мебошад, ки ҳамчун омӯзгори варзида байни аҳли маорифи ноҳия соҳибмақом гаштааст. Он кас бо тамоми ҳастияш дилдодаи касби пуршарафи омӯзгорӣ мебошад.
     Устод, Азизов Талабшо Азимович 20-уми марти соли 1965 дар деҳаи Лухч, Ҷамоати Сағирдашт, ноҳияи Дарвоз дар оилаи деҳқон таваллуд шудааст. Овони тифливу даврони наврасии устод дар диёри биҳиштосои Лухч сипарӣ гардидаст. Номбурда, солҳои 1972-1980 мактаби 8-солаи рақами 15-и зодгоҳашро хатм намуда, солҳои 1980 то 1982 таҳсилро дар мактаби миёнаи умумии рақами 2-и ҷамоати Сағирдашт идома додааст.
     Солҳои 1983-1985 дар қушунҳои дохилии собиқ Ҷумҳурии шуравии сотсиалистии Украина адои хизмат намуда, мисли дигар халқияту миллатҳои замони шуравӣ бо ифтихор савганди садоқат ба забон оварда, дар ҳимояи Ватан баҳри пойдорӣ ва ҳастии он, марзи кишварро ба қимати ҷон ҳифз намудааст.

 

     Меҳри омӯзгорӣ, ки дар дили эшон аз хурдӣ маъво гирифта буд, соли 1985 таҳсилро дар Омӯзишгоҳи омӯзгории ноҳияи Рашт (Ғарм) оғоз намуда, ин даргоҳи илму маърифатро соли 1988 бо ихтисоси муаллими синфњои ибтидої бо мувафақият хатм намуда, худи ҳамон сол фаъолияти меҳнатиашро дар МТМУ №20-и ноҳияи Нуробод (Комсомолобод) сар кардааст. Соли 1989 бо тавсияи роҳбарияти шуъбаи маорифи ноҳияи Дарвоз, ӯ фаъолияти минбаъдаи омӯзгориашро дар таълиму тадрисӣ фарзандони диёраш роҳнамун сохтааст.
Лекин мавсуфро як чиз ором намегузошт, яъне роҳу равиши дарсгузарии омӯзгори фанни таърих шодравон Аҳтам Ҷурахонов, ки таъсири амиқаш расонида буду тухми меҳр ва муҳаббати пешаи омӯзгориро дар замираш дучанд менамуд, ҳамон лаҳза мақсад гузошт, ки муаллими ҳамин фан мешавад ва то охирин нафас ба ташналабони роҳи дониш сабақ медиҳад. Ин орзуи деринаи устоди ростагор маҷрои худро пайдо намуду ба ҳадафи накуяш ҳам расид. Дар МТМУ рақами15-и зодгоҳаш аз фанни дӯстдоштааш таърих ва ҳуқуқ дарс мегуфту пайваста, дар фукултети таърихи Донишгоҳи миллии Тоҷикистон, ки яке аз донишгоҳҳои бонуфузтарини кишвар мебошад, таҳсили илм мекард. Дар ин даргоҳи илму маърифат бар зиммааш боз ҳам вазифаи пурмасъулияте вогузошта шуд. Кунун ӯро мебоист дар баробари омӯзиши фанни таърих, инчунин, ба таълими хонандагон низ аҳаммияти аввалиндараҷа диҳад. Ҳадафи ин марди равшанзамир як буд, то мадор дар тан аст, ташналабони роҳи донишро таълим дода, ба роҳи илмомӯзи роҳнамунашон созад. Талошашро дӯст медошту доим аз пайи ҷустуҷӯ буд.
 Дар баробари фаъолияти омӯзгорӣ, пайваста дар озмуну семинар ва конференсҳо баромад намуда, маҳорату малакаи худро сайқал ва таҷрибаашро ғанӣ мегардонд. Ҳамин гуна талоши пайвастааш буд, ки пас аз чанд соли фаъолияти минбаъда, ӯро ҳамчун тарбиятгари насли наврас, мудири қисми илмӣ аз соли 2007- 2013 ва муовини директор оид ба тарбия ба муҳлати ду сол таъин намуданд. Ҳамин ҳадафҳои сидқӣ ӯро сол ба сол неруман гардонда, аз соли 1993 то 2020 њамчун узви фаъоли Ташкилоти ибтидоии Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон дар «МТМУ № 15» ва аз соли 2020 то имрӯз, роҳбарии ин ҳизби сиёсии бонуфузтаринро ба зимма дорад. Бо роҳнамоии ин омӯзгори дарёдил, Ташкилоти ибтидоии ҳизб дар муассиса, пайваста барои амалӣ намудани ҳадафҳои олии кишвар равона шуда, маъракаҳои сиёсию ҷамъиятиро аз қабили ҷашни Истиқлол, Рӯзи Конститутсия, Рӯзи Президент, Рӯзи Парчами миллӣ, Рӯзи байналмилалии Наврӯз, Идҳои ғалабаву ваҳдати миллӣ ва амсоли инҳоро бо як ифтихори хос таҷлил намуда, мафҳум ва моҳияти асосии онҳоро барои аҳли ҷомеа, хусусан, омӯзгорони ин даргоҳи маърифт расонидааст.
     Пуррагии сатњи донишу љањонбинї, фурӯтанию қаноатпешагӣ ва дигар фазилатњое, ки дар замири ин марди некширишт нињон аст, шояд ангуштшумор бошад. Ҳамин фазилатҳои неки инсонӣ ва маърифатнокиаш буд, ки бо тавсияи собиқ раиси ноҳия Абдураҳмонзода Сайбурҳон ва мудири шуъбаи маориф, аз соли 2020 то имрӯз масъулияти роҳбари МТМУ № 15-и деҳаи Лухчро ба дӯш дорад. Номбурда дар баробари тарбияи беш аз 60 хонанда, ҳамчунин, талош варзид, то дарду мушкилоти омӯзгорони муассисаро низ дарк намояду маслиҳату машварат диҳад. Дар корњои љамъиятии муассиса фаъолона иштирок намуда, љињати ба роњ мондани муносибатњои мутаќобилаи судманд бо шуъбаи маорифи ноҳияи Дарвоз ва дигар муассисаҳои таълимӣ дар ҷамоати Сағирдашт саҳми назаррас гузоштааст. Ногуфта намонад, ки ӯ хушбахтии худро дар саодати мардум дониста, њаргиз барои манфиати шахсиаш талош намеварзанд. Аз ин рӯ, ин гуна ашхос тавассути хираду фазилатњои наљиб ва амалњои неки хеш дар зењнњо боқӣ монда, ањли ҷомеа онҳоро қадршиносӣ менамоянд ва азиз медорад.
Устод ба пешаи худ муҳаббати зиёд дошту бо камоли майл кор мекард. Аз ин ҷост, ки мақолаҳояш дар рӯзнома ва маҷалаҳои даврӣ, аз ҷумла, «Садои мардум», «Фараж», «Минбари халқ», «Бадахшон», «Самак», «Омӯзгор» ва «Дарвоз» нашр гардида, њаводорони худро низ пайдо намудаанд. Хусусияти муњимтарини мақолаҳои ўро сатњи баланди масъалагузорӣ, муносибати ахлоқӣ, холисона баҳо додан ба падидаю равандњо ва фаъолияти сиёсӣ ташкил менамоянд, ки ањаммияти бунёдӣ пайдо намудаанд.
     Бояд ёдовар шуд, ки барои гузоштани саҳми арзанда дар пешрафти маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон, пешгирӣ ва барҳамзании ҷиноятҳои хусусияти экстремистию террористдошта аз ҷониби Раёсати мубориза бар зидди ҷиноятҳои муташаккили ВКД Ҷумҳурии Тоҷикистон, бахшида ба Рӯзи Конститутсия, аз ҷониби раиси ноҳияи Дарвоз ва дар самти дастгирии сиёсати давлатии забон бошад, аз ҷониби раиси Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, профессор Муҳаммадҷонзода О, заҳматҳои устод бо сипосномаю ифтихорномаҳо қадршиносӣ гардидаанд.  Хизматҳои арзандаву шоиста ва пурсамараш боиси он шуд, ки аз ҷониби раиси вилоят, соли 2021 дар шаҳри Хоруғ бо нишони аълочии маориф сарфароз гардонида шуд. Т. Азизов дар ҷодаи омӯзгори ва корҳои роҳбарӣ фаъолияти пурсамару чашмрас дошта, мақоми шоистаро касб кардааст. Воқеан ӯ шахсиятест, ки дар ҷомеаи имрӯза на танҳо, чун устоди варзида, балки рамзи мардонагию фурутанӣ ва хоксорӣ мавриди эътироф ва эҳтиром қарор дорад.
Гуфтан ҷоиз аст, ки аз оғози даврони соҳибистиқлолӣ то имрӯз масъалаи мактабу маориф ва омӯзгору хонанда таҳти таваҷҷуҳу ғамхории Ҳукумати мамлакат қарор дошта, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии худ ба муносибати Рӯзи дониш, ки бо аҳли зиё ва кормандони соҳаи маориф мулоқот дошт, як нуктаро ба маврид қайд намуд: «Эҳтиром ба омӯзгор- эҳтиром ба ояндаи миллат аст».
Ин омӯзгори асил ҳамеша мефахраду меболад, ки ӯро дар ҷодаи омӯзгорӣ ва корҳои роҳбарӣ устодони зиндаёд, аз қабили Давлат Сафаров, Диловар Солиҳов, (Ворисов Мирзовалї, собиќ мудири шуъбаи маорифи ноњияи Дарвоз) Нурулло Иброҳимов, Шакар Мирзоев, Идибек Ёров, Тоҷиддин Ризоев ва омӯзгорони варзида, ки имрӯз дар соҳаи ин касби пуршараф фаъолиятдоштан ва ҳоло бархе аз онҳо фаъолият доранд, ба мисли мудири шуъбаи маорифи ноҳия Саидраҳмон Мирмаҳмадов, Қурбонов Ҳайдар раиси иттифоқи касабаи шуъбаи маорифи ноҳия, устоди Донишгоҳи молия ва иқтисоди Тоҷикистон Ҷумъа Махшулов, сармутахассиси шуъбаи маориф Муҳаммадҷон Лоиқов, Мирмаҳмад Сангаков, Қурбон Гулов, Муҳаббатшо Назокатов, Шодӣ Одинаев, Назришо Шогурезов, Сайдамир Раҳимов, Шариф Одинаев ва Сайдмаҳмуд Саидов роҳнамун сохтаанд.
     Меҳру садоқат ба касб ва масъулият дар иҷрои рисолаташ буд, ки миёни омӯзгорон ҷойгоҳи махсусро касб кард. Ӯро гузашти замон неруи тозае бахшиду руҳи дучанд, то дар роҳи пешгирифтааш боз ҳам бештару беҳтар фаъолият бараду ғунчаҳои боғи донишро бипарварад. Ҳар вақте комёбии шогирдонашро медид, вуҷудашро ҳисси ифтихор ва сарфарозӣ мепечид, ки тавонистааст чанд наврасеро дониш додаву дар замирашон чароғи муҳаббати илмандӯзиро фурӯзон кардааст.
     Замони фаъолияташ дар муассисаи таълимӣ ба муваффақиятҳои зиёде ноил гардидаву шогирдонаш, ҳамасола, дар озмуну олимпиадаҳо ширкат варзида, сазовори ҷойҳои ифтихорӣ гаштаанд. Аз ҷумла, хонандаи синфи 9-ум Раҳимзода Зоҳир дар озмун аз фанни таърих дар минтақа ва ноҳияи Рашт соҳиби медали тилло, Салимзода Шаҳром дар озмуни ноҳиявӣ аз фанни ҳуқуқ сазовори ҷойи якум, инчунин, хонандагон: Азимзода Нуралӣ, Шодизода Фариддун, Мақсадшои Иброҳим ва Ҳасратшои Раҳматшо дар озмунҳои «Фуруғи субҳи донои китоб аст», «Тоҷикон» - дар оини таърих» ва «Илм фуруғи маърифат» мақоми ифтихориро касб намуда, бо ифтихорнома ва туҳфаҳои раиси ноҳия сазовор гардидаанд.
     Дар ин ҷода А.С. Макаренко ба маврид гуфтааст, ки «агар муаллим барои эҳёи тафаккури насли нав хизмат намекард, зиндагӣ як лаҳза ҳам пеш намерафт».
Он кас дар давоми фаъолияти кориаш дар мактаб, шогирдони зиёдеро тарбия намуд. Вақте медид дар ҷодае муввафақ аст, меболид. Шогирдонаш имрӯз дар тамоми гӯшаву канори Тоҷикистон дар ҷабҳаҳои гунони хоҷагии халқ ифои вазифа менамоянд. Т. Азизов бо ифтихор мегӯяд, ки “хушбахтам, ки умри худро сарфи роҳе сохтам, ки ҳамеша роҳнамои шогирдон дар ҷодаи илму дониш буду то имрӯз садҳо шогирдонро тарбия намуда, дар қалбашон муҳаббати дониш андӯхтанро мақом додам”.
     Ҳангоми ба ёд овардани ҳар хотирае дар замирӣ ин марди бомаърифат эҳсоси гарме фаро мерасад ва якояки он хотираҳо монанди сатрҳое мебошанд, ки китоби зиндагиашро пурра месозанд. Ӯ на як солу ду сол, балки умри худро пурра ба роҳе бахшид, ки на молу сарват, балки обрӯ, эҳтиром ва намунаи ибрат буданашро ба даст овард. Ҳар кадом аз шогирдонаш ҳангоми дидор, ташаккур мегӯянд, ки барояшон дониш омӯхтаву роҳи дурусти ҳайётро роҳнамунашон сохтааст. Дар таълиму тарбияи фарзандонаш Солеҳҷон ва Оятулло низ саҳлангорӣ накарда, ин ду ҷавони фидоии Ватан дар мақомотҳои бонуфузтарини Ҷумҳурӣ, яке корманди Кумитаи давлатии амнияти миллӣ ва дигаре корманди Вазорати корҳои дохилӣ ифои вазифа доранд.
Шоире дар васфи ҳамингуна устодон чунин гуфтааст:
 

Устод набошад, ту чӣ донӣ қаламаш чӣ?
Устод набошад, ту чӣ донӣ рақамаш чӣ?
Устод набошад, ту чӣ донӣ суханаш чӣ?
Бар қайди ҳайёт омадану зистанаш чӣ?

     Устод бо меҳнати ҳалол, кордониву амалҳои шоиста, донишу малакаи қавӣ аз чанд имтиҳони ҷиддии зиндагиву рӯзгор гузашааст. Ӯ худро хушбах меҳисобад, ки ҳамчун тарбиятгари насли наврас дар рушди соҳаи маориф саҳм дошта, беш аз 36 соли фаъолияти омӯзгорӣ ва рисолати роҳбариро бо сари баланд пеш бурда истодааст. Ин марди наҷиб ҳамеша ба пайвандону шогирдонаш таъкид мекунад, ба қадри умр, ки ин неъмати пурарзиштарин аст, бирасанд ва ҳамеша некбину некрафтор ва дурандеш буда, бо касбу кори арзандаву шоиста дар пешрафти Тоҷикистони азиз саҳми худро гузоранд...

Мирзозода Мирзошариф Одина,
корманди Кумита забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон
Мирзораҳимов Беҳрӯз,
устоди фанни таърих, МТМУ №51-и ноҳияи Рӯдакӣ

Баҳодиҳии муҳтаво: 
Баҳои миёна: 5 (2 овоз)

РУШДИ ЗАБОНИ ДАВЛАТӢ ОИД БА БАЛАНД БАРДОШТАНИ МАЪРИФАТИ ҲУҚУҚИИ ШАҲРВАНДОН ДАР ДАВРОНИ ИСТИҚЛОЛИЯТИ ДАВЛАТӢ

Ҳайати тадорукот's picture
Ношир: Ҳайати тадорукот Санаи интишор: 24 Сентябр, 2024 - 11:22

Мансурӣ Шодмон Ҷамолиддинзода
номзади илмҳои ҳуқуқ, дотсент, аъзои Ҳайати мушовараи Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, омӯзгори кафедраи ҳуқуқи соҳибкорӣ ва тиҷоратии факултети ҳуқуқшиносии ДМТ

 

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат – Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон такид ва роҳнамоӣ намудаанд, ки Ифтихори миллӣ ба Ватану ватандорӣ аз волоияти мақоми забон ва поку бегазанд нигоҳдоштани он оғоз мёбад

Дар даврони соҳибистиқлолии Ҷумҳурии Тоҷикистон таъмини рушди забони тоҷикӣ дар идоракунии давлатӣ ҳамчун як рукни асосии далатдорӣ донисташуда, заминаҳои ҳуқуқии он дар қонунгузорӣ ва санадҳои меъёрии ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон мустаҳкам карда шудааст.
Пешвои миллат дар Паёми навбатӣ ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон 28 декабри соли 2023 муроҷиат намуда, иброз доштанд, ки сиюмин солгарди қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҷумҳурӣ ҷашн гирифта мешавад, аз ин рӯ, соли 2024-ро соли маърифати ҳуқуқӣ эълон намуданд [1].
Ба даст овардани Истиқлолияти давлатӣ ва соҳиб шудани истиқлолияти забонӣ барои ҳар як миллат арзиши олӣ дорад, заминаи асосии мавҷудияти давлатдорӣ ва кафили рушди давлатдории миллӣ ҷиҳати ҳифзи забони миллат ба шумор меравад. Дар амал татбиқ намудани ормонҳои миллӣ, қабули санадҳои меъёрии ҳуқуқии ҶТ дар соҳаи забони давлатӣ, ба дасти худ гирифтани тақдири ояндаи давлату миллат аз таҳкими Истиқлолияти давлатӣ ва таъмини рушди забони давлатӣ вобастагӣ дорад. Шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон бо масъулияти баланд ва иродаи худ барои таъмини озодӣ, баробарҳуқуқӣ, соҳибзабонӣ ва бунёди ҷомеаи адолатпарвар идоракунии президентиро интихоб намуда, саҳми арзандаи худро дар эъмори давлатдорӣ гузоштаанд. Ин амалҳои неки шаҳрвандон аз он шаҳодат медиҳад, ки миллати тоҷик аз рӯйи урфу одат ва анъанаҳои миллияшон амал намуда, фарҳанги инсондӯстӣ ва ватандӯстӣ дорад, ки ин маърифати баланди соҳибзабонии миллати тоҷик мебошад.
Яке аз рукнҳои идоракунии давлатӣ ин ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд мебошад, зеро шаҳрвандон ҷузъи ҷудонопазири ҷомеа мебошанд. Дар ин замина, Пешвои миллат ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрвандро дар маъди аввал гузошта, дар даврони соҳибистиқлолии Тоҷикистон ҷоннисориҳо намуда, гурезаҳоро ба ватан баргардонданд, миллати тоҷикро сарҷам намуданд, қонунгузорӣ ва санадҳои меъёрии ҳуқуқии заруриро таҳия ва қабул намуданд, идоракунии давлатиро дар се таҷзияи ҳокимият, қонунгузорӣ, иҷроия ва судӣ ба роҳ монда, ҳифзи забони давлатиро дар идоракунии давлатӣ таъмин намуданд.
Бо мақсади ҳифз ва гиромидошти забони давлатӣ Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 5 октябри соли 2009, №553 [2] қабул гардид, ки вазъи ҳуқуқии забони давлатиро муайян ва истифодаи онро дар Ҷумҳурии Тоҷикистон танзим менамояд. Ҷумҳурии Тоҷикистон истифода, ҳимоя ва рушди забони давлатиро таъмин намуда, забони давлатӣ дар ҳама соҳаҳои ҳаёти сиёсӣ, қонунгузорӣ, иҷтимоӣ, иқтисодӣ, илмӣ, фарҳангӣ, робитаҳои дипломатӣ, воситаҳои ахбори омма ва ғайра истифода мегардад.
Тибқи моддаи 2 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон «Забони давлатии Тоҷикистон забони тоҷикӣ аст. Забони русӣ ҳамчун забони муоширати байни миллатҳо амал мекунад. Ҳамаи миллатҳо ва халқиятҳое, ки дар ҳудуди ҷумҳурӣ зиндагӣ мекунанд, ҳақ доранд аз забони модариашон озодона истифода кунанд» [3]. Забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон забони тоҷикӣ мебошад, ки тибқи талаботи моддаи 3 Қонуни мазкур ҳар як шаҳрванд вазифадор аст забони давлатиро донад. Дар асоси банди 3-и Нақшаи чорабиниҳо оид ба иҷрои дастуру супоришҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни мулоқот ба муносибати Рӯзи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон (5 октябри соли 2010) ба Қонуни конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи интихоби вакилон ба маҷлисҳои маҳаллии вакилони халқ», Қонуни конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи судҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон», Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи хизмати давлатӣ», Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи мақомоти худидоракунии шаҳрак ва деҳот» ва ғайра тағйиру иловаҳо вобаста ба донистани забони давлатӣ ворид карда шудааст, ки ин иқдоми наҷиб ҳангоми озмунҳо доир ба санҷиши кормандони мақомоти ҳокимияти давлатӣ, новобаста аз шакли ташкилию ҳуқуқияшон мусоидат намуд. Инчунин, ҳангоми истифодаи забони давлатӣ риояи муқаррароти қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ ва аломатҳои китобатӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳатмӣ мебошад.
Забони давлатӣ дар фаъолияти кори мақомоти давлатӣ ва ҷомеа дар муносибатҳои расмии шифоҳӣ ва хаттӣ ҳамчун воситаи асосии коргузорӣ ва муошират мавриди истифода қарор дорад. Дар асоси муқаррароти Қонуни мазкур коргузории мақомоти ҳокимияти қонунгузор, иҷроия ва судӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ба забони давлатӣ сурат мегирад. Коргузории ташкилотҳое, ки дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон фаъолият дорад, ба забони давлатӣ сурат мегирад. Забони дигар тибқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон истифода мешавад. Тартиби коргузорӣ ва ҳуҷҷатнигорӣ дар Маҷлиси миллӣ ва Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, судҳо ва Дастгоҳи иҷроияи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон тибқи санадҳои меъёрии ҳуқуқии дахлдор ба танзим дароварда мешавад. [4]
Санадҳои меъёрии ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба забони давлатӣ таҳия ва қабул гардида, интишори расмии онҳо дар воситаҳои ахбори омма ба забони давлатӣ интишор шуда, дар ҳолатҳои пешбининамудани қонунгузорӣ ба забонҳои дигар аз тарафи мақоми ваколатдор тарҷума карда мешаванд. Матни санади меъёрии ҳуқуқӣ бояд бо риояи услуби расмии забони адабӣ, содда ва равону фаҳмо баён карда шавад, ки тафсири ҳархелаи меъёрҳоро истисно намояд. Истилоҳоти санади меъёрии ҳуқуқӣ бояд бо истифода аз калима ва ибораҳои оммафаҳм тартиб дода шуда, ҳамон як истилоҳ дар қонунгузорӣ як маъноро ифода намуда, мазмуни ягона дошта бошад. [5] Бинобар ин, мақомоти ҳокимияти давлатӣ милликунонии забони қонунгузориро ба забони давлатӣ ба роҳ монда, дар асоси принсипҳои қонуният, адолат, ҳуқуқэҷодкунӣ, ошкорбаёнӣ, шаффофият, илмият, касбият, афзалияти ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд фаъолият менамоянд, ки ҷиҳати баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон дар доираи риояи меъёри забони адабӣ мусоидат менамояд.
Назорати татбиқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» дар ҷумҳурӣ тибқи қисми 4 Низомнома Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар мақомоти ҳокимияти давлатӣ, вазорату идораҳо, ва корхона, муассиса ва ташкилотҳои дигари давлатӣ [6] ба роҳ мемонад. Инчунин, бо мақсади танзим намудани забони тарҷумаи номгузорӣ, навиштаҷоти эълону реклама ва тамғаҳои молӣ дар ҷумҳурӣ Муассисаи давлатии «Маркази миллии тарҷума»-и назди Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Чумҳурии Тоҷикистон таъсис гардида, аз соли 2024 фаъолият менамояд. [7]
Инчунин, дар асоси моддаҳои 8-11 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи бақайдгирии давлатии шахсони ҳуқуқӣ ва соҳибкорони инфиродӣ» масъалаи номгузории шахсони ҳуқуқӣ ва соҳибкорони инфиродӣ ба забони давлатӣ ба роҳ монда мешавад. [8]
Ҳамзамон, тибқи қисми 4 моддаи 5 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи реклама» реклама дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон ба забони давлатӣ ва бо салоҳдиди рекламадиҳандагон, инчунин, ба дигар забонҳо, паҳн карда мешавад. Ин муқаррарот ба радиошунавонӣ, пахши телевизионӣ ва нашрияҳои чопие, ки танҳо ба забони давлатӣ, забонҳои дигар миллатҳои дар Ҷумҳурии Тоҷикистон истиқоматдошта ва забонҳои хориҷӣ сурат мегиранд, инчунин ба тамғаҳои молии (тамғаҳои хизматрасонӣ) ба қайд гирифташуда дахл надоранд, муқаррар шудааст, ки аз ҷониби мақомоти ваколатдор дар ҳамкорӣ бо Кумита назорат карда мешавад. [9] Қобили зикр аст, ки масъалаи танзими реклама тибқи банди 5 моддаи 10 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи санҷиши фаъолияти субъектҳои хоҷагидор» дар ваколати мақоми давлатӣ дар соҳаи фаъолияти зиддиинҳисорӣ, яъне Хадамоти зиддиинҳисории назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон қарор дошта, назорат мебарад.
Дар баробари ин, масъалаи навиштаҷоти тамғаи молӣ ва тамғаҳои хизматрасонӣ дар асоси моддаи 11 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тамғаҳои молӣ ва тамғаҳои хизматрасонӣ» аз ҷониби Муассисаи давлатии Патенту иттиллооти назди Вазорати рушди иқтисод ва саводи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба забони давлатӣ ва забони ғайр танзим карда мешаванд.[10]
Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон номгузории мақомоти давлатӣ, мақомоти худидоракунии шаҳрак, деҳот, ташкилотҳо ва лавҳаю овезаҳои онҳо ба забони давлатӣ ба роҳ мондашуда [11], номи ташкилотҳои хориҷӣ ва муштарак ба забонҳои дигар низ ҳуруфгардон ва ё тарҷума карда мешаванд.
Номгузорӣ ва номивазкунии воҳидҳои маъмурию ҳудудӣ, маҳалҳои аҳолинишин, қисмҳои таркибии онҳо ва объектҳои ҷуғрофӣ, аз ҷумла, вилоятҳо, шаҳрҳо, ноҳияҳо, шаҳракҳо, деҳот, деҳа, маҳаллаҳо, кӯчаҳо, майдонҳо, хиёбонҳо, боғҳо, пулҳо ва дигар қисмҳои таркибии маҳалҳои аҳолинишин, инчунин кӯҳҳо, қаторкӯҳҳо, қуллаҳо, дарёҳо, кӯлҳо, обанборҳо, пиряхҳо, биёбонҳо ва дигар  объектҳо тибқи қонунгузорӣ ба забони давлатӣ сурат гирифта, Ҷумҳурии Тоҷикистон барқарорсозӣ ва ҳифзи номҳои таърихиро дар ҳудуди ҷумҳурӣ таъмин менамояд. [12]
Бо мақсади танзим ва ҳамоҳангсозии сиёсати забони давлатӣ  Барномаи рушди забони давлатӣ барои солҳои 2020-2030 қабул гардидааст, ки амалисозии рушди сиёсати забони давлатӣ бо маром идома дошта, аз ҷониби мақоми ваколатдор назорат карда мешавад. Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон бо дарки амиқи моҳияти сиёсиву фарҳангии забони давлатӣ санадҳои меъёрии ҳуқуқии муҳимро қабул намуд, ки бо шарофати онҳо дар кишвар барои эҳё, ҳифз ва рушди босуботи забони давлатӣ ва забонҳои дигар фазои мусоиди меъёрии ҳуқуқӣ руйи кор омад. Тадбирҳои ҳадафманд ва пайгиронаи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар роҳи гиромидошту арҷгузорӣ ва эҳтиром ба забони давлатӣ ҳамчун омили муттаҳидкунандаи сокинони ҷумҳурӣ эътимоди мардумро ба ояндаи неки Тоҷикистон мустаҳкам намуд. [13]
Дар даврони соҳибистиқлолии Тоҷикистон ба хотири ҳимояи асолати миллӣ ва арҷ гузоштан ба забони модарӣ аз ҷониби Пешвои миллат ба муносибати Рӯзи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон 5-уми октябри соли 2010 Забони давлатӣ дар радифи Модар ва Ватан ҳамчун муқаддасоти олӣ эълон гардидааст. [14] Пешвои миллат бо лаҳни шевои меъёри забони адабии тоҷиқӣ дар чорабинии байналмилалии Созмони Милали Мутаҳид баромад намуда, миллати тоҷикро дар ҷаҳони муосир бо забони давалатӣ муаррифӣ намуданд, ки ин арҷ гузоштан ба муқаддасоти олӣ мебошад.
Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон тибқи муқаррароти Конститутсия ва Қонуни мазкур рушд ва ҳифзи забони давлатӣ таъмин гардида, забони тоҷикӣ тибқи қонунгузорӣ ҳамчун мақоми забони давлатӣ гирифта, ҳуқуқу озодиҳои конститутсионии шаҳрвандоне, ки забони модариашон дар Ҷумҳурии Тоҷикистон дигар мебошад, маҳдуд намегардад.
Забон омили муҳими якдигарфаҳмии одамон ва пайванддиҳандаи риштаҳои дӯстӣ ва бародарии халқҳост. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон забони русӣ ҳамчун забони муоширати байни миллатҳо амал менамояд. Ҳамаи миллатҳо ва халқиятҳое, ки дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон зиндагӣ мекунанд, ба истиснои ҳолатҳое, ки Қонуни мазкур пешбинӣ намудааст, дар муошират ба истифодаи озоди забони модариашон ҳуқуқ доранд. Дар машқҳои якҷоя бо кишварҳои хориҷӣ бештар забони русӣ ҳамчун забони муоширати байни давлатҳо, истифода мешавад. Омӯзиши забони русӣ дар муассисаҳои таълимии томактабӣ, таҳсилоти умумӣ, ибтидоии касбӣ, миёнаи касбӣ ва таҳсилоти касбии баъд аз муассисҳои олии таълмӣ тибқи қонунгузорӣ ба роҳ монда мешавад.
Тибқи тартиби муқарраргардида санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ба забони давлатӣ таҳия гардида, тарҷумаи онҳо ба забони русӣ сурат гирифта, дар ҳолатҳои зарурӣ ба забонҳои дигар  тарҷума карда мешаванд. Портали интернетии иттилооти ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон, яъне махзани электронии санадҳои меъёрии ҳуқуқии дорои таъсири имконпазир дар шакли электронӣ бо забони давлатӣ ва забони русӣ пеш бурда мешавад (моддаи 65 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ»).
Дар идоракунии давлатӣ забони мукотиба муҳим буда, шахсони воқеӣ, ҳуқуқӣ ва мақомоти давлатӣ, ҳангоми муошират ва ҳамкорӣ бо ташкилотҳои байналмилалӣ забони давлатӣ ва забони русиро истифода мебаранд. Ҳуҷҷатҳои расмӣ ба забони давлатӣ ба роҳ монда шуда, ҳангоми зарурат ба забони русӣ ва ё дигар забонҳо тарҷума гардида, ба воситаи идораҳои нотариалӣ тасдиқ карда мешавад. Дар Тоҷикистон созмонҳои байналмилалӣ фаъолият менамоянд, ки забони муоширати онҳо бештар забони русӣ мебошад. Шаҳрвандоне, ки забони давлатӣ ва ё русиро намедонанд, метавонанд барои шинос шудан бо ҳуҷҷатҳо ва баргузори мурофиаҳо аз тарҷумон истифода баранд [15].
Ҷумҳурии Тоҷикистон узви комилҳуқуқи Созмони Милали Муттаҳид ва Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил буда, ҳамгироии кишвари мо бо мамлакатҳои хориҷӣ равнақ меёбад, мо бояд барои омӯзиши забонҳои иртиботи байналмилалӣ, пеш аз ҳама русӣ азму кӯшиш намоем. Гуфтушунидҳо ва мукотибот бо намояндагиҳои дипломатӣ ва муассисаҳои консулӣ, созмонҳои байналмилалӣ, минтақавӣ ва байнидавлатие, ки дар Ҷумҳурии Тоҷикистон фаъолият мекунанд, ба забони давлатӣ ва забонҳои расмии онҳо сурат мегиранд. Ҳангоми зарурат, дар гуфтушунидҳо ва мукотибот истифодаи забонҳои дигар маҳдуд карда намешавад.
Ҳамаи миллатҳо ва халқиятҳое, ки дар ҳудуди ҷумҳурӣ зиндагӣ менамоянд, ҳуқуқ доранд аз забони модариашон истифода намоянд. Дар Қонуни мазкур баробарҳуқуқии забонҳои миллатҳо ва халқиятҳо эътироф карда шудааст, ки онҳо барои истифодаи забони модариашон ҳуқуқ дошта, дар интихоби озоди забони таҳсил тибқи қонунгузорӣ шароит фароҳам оварда мешавад. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон забони таҳсил ба забони давлатӣ сурат мегирад. Муассисаҳои таълимии томактабӣ, таҳсилоти умумӣ, ибтидоии касбӣ, миёнаи касбӣ, олии касбӣ ва таҳсилоти касбии баъд аз муассисаҳои олии таълимӣ метавонанд ба забонҳои дигар низ фаъолият намоянд. Дар муассисаҳои таълимии томактабӣ, таҳсилоти умумӣ, ибтидоии касбӣ, миёнаи касбӣ, олии касбӣ ва таҳсилоти касбии баъд аз муассисаҳои олии таълимӣ омӯзиши ҳатмии забони давлатӣ барои ақаллиятҳои миллӣ таъмин карда мешавад. Дар муассисаҳои таълимии таҳсилоти миёна ва олии касбии хориҷӣ, ки дар Ҷумҳурии Тоҷикистон фаъолият мекунанд, омӯзиши забони давлатӣ ҳатмӣ мебошад. Ҳар шахс ҳуқуқи таҳсил дорад (м.41 Конститутсия).
Мақомоти давлатӣ, мақомоти худидоракунии шаҳрак ва деҳот, инчунин, шахсони ҳуқуқӣ, новобаста аз шакли ташкилию ҳуқуқӣ, вазифадоранд барои омӯхтани забони давлатӣ ва такмили забондонии кормандоне, ки ақаллияти миллӣ мебошанд, шароит фароҳам оранд. Чорабиниҳои фарҳангии миллатҳо ва халқиятҳое, ки дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон зиндагӣ менамоянд, метавонад ба забони давлатӣ ва забонҳои дигар баргузор карда шаванд. Дар робита ба ин Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии хеш ба муносибати Рӯзи забон 5 октябри соли 2010 чунин тазаккур доданд: «Дар кишвари мо бо риояи меъёрҳои байналмилалӣ барои истифодаи озоди забонҳои дигар, аз ҷумла забонҳои модарии ҳамаи миллатҳо ва халқиятҳои сокини кишвар шароит ва заминаҳои ҳуқуқӣ фароҳам оварда шудааст. Ҳамаи миллатҳо ва халқиятҳое, ки бо мо дар як сарзамин зиндагии муштарак доранд, тибқи қонунгузорӣ дар интихоби забони таҳсил озод мебошанд. Мо ба ҳама забонҳо ва фарҳангҳо арҷ мегузорем».
Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои омӯзиши хати арабиасос ва табъу нашри адабиёт ба ин хат шароит фароҳам оварда шуда, ҳифзи асолати он тибқи қонунгузорӣ таъмин карда мешавад.
Забони тоҷикӣ ҳамчун забони давлатӣ омили муҳимми иттиҳод ва ҳамбастагии миллатҳо ва халқиятҳои сокини ҷумҳурӣ маҳсуб мешавад. Имрӯз забони тоҷикӣ дар робита бо кишварҳои ҳамзабони минтақа ва тақвияти рушди пайвандҳои муштараки фарҳангӣ бо ҷомеаи тоҷикзабонони ҷаҳон нақши бузург дорад. Дар замони Истиқлолияти давлатӣ забони тоҷикӣ дар таҳким ва густариши робитаҳои фарҳангӣ бо тоҷикони бурунмарзӣ нақши муҳим дорад.
Пешвои миллат сиёсати давлатиро дар бораи забонҳои ақаллиятҳои миллии сокини ҷумҳурӣ бо риояи меъёрҳои Конститутсия пайваста пайгирӣ намуда, иҷрои ин ҳадафро аз вазифаҳои муҳими муносибати байни миллатҳо ва халқиятҳо дар кишвари азизамон медонанд. Имрӯз дар ҷумҳурӣ ба забонҳои ақаллиятҳои миллӣ барномаҳои радио ва телевизион фаъол буда, ба бештари ин забонҳо рӯзномаву маҷаллаҳо нашр мешаванд. Дар ҷумҳурӣ дигар халқиятҳо зиндагӣ менамоянд, ки шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон буда, забони онҳо шева, яъне лаҳҷа мебошанд. Барои эҳёи забони илм ва ҳуқуқэҷодкунӣ таҳлил ва омӯзиши лаҳҷаҳои забони миллатҳо ва халқиятҳои дигар мувофиқи мақсад мебошад.
Дар асоси Нақшаи амалисозии Барномаи мазкур ҳифзи муқаддасоти олӣ дар идоракунии давлатӣ таъмин карда мешавад. Қайд менамоем, ки вақте, ки мо калимаи Ватанро ба забон меорем, модари азизамон пеши назар меояд, чунки Модар моро ба дунёи ҳастӣ оварда, забони модарӣ, худшиносию худогоҳӣ, ҳувияти миллӣ, зирракию сиёсӣ ва ҳифзи сохти маъмурию ҳудудии Ватанро ба мо омӯзонда, тарбия намудааст.
Модар барои ҳар инсон азизтарин кас аст ва бесабаб нест, ки муқаддастарин мафҳум, яъне Ватанро бо мафҳуми Модар ҳаммаъно донистаанд. Ин ду мафҳум барои ҳар як инсони соҳибватан арзишу манзалати хоса дорад. Таълиму тарбияи Модари тоҷик аст, ки ба дунё фарзандони фарзонаи бонангу номус, чеҳраҳои мондагор, қаҳрамонон, ҳуқуқшиносони асил, олимон, шоирон ва мардони далеру шӯҷо овардааст, ки ҷавонон метавонанд пайравони онҳо шаванд.
Таърих гувоҳ аст, ки Забони модарӣ аз гузаштаҳои Модари тоҷик ба мо меърос монда, Модари тоҷик ҷиҳати таълиму тарбияти фарзандон дар идоракунии давлатӣ нақши муҳим дорад. Мафҳуми забон воситаи муҳимтарини муомилоти инсоният буда, бо шарофати забон мардум бо ҳамдигар иртибот барқарор мекунанд, афкору эҳсосу хостаҳои худро ба дигарон мерасонанд. Забони модарӣ як рукни асосии давлатдорӣ буда, риояи меъёри забони адабӣ дар ҷомеа муҳим арзёбӣ мешавад, аз ин рӯ, Пешвои миллат Забони давлатиро дар радифи Модар ва Ватан ҳамчун муқаддасоти олӣ эълон намудаанд, ки дар сарнавишти миллати тоҷик нақши ҳалкунанда дорад. Инчунин, заминаи ҳуқуқии истилоҳоти Ватан, Модар ва Забон дар моддаи 2 ва 34 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» ва Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тарбияи ватандӯстии шаҳрвандон» [16] муқаррар карда шуда, аз ҷониби давлат ҳифз ва пуштибонӣ карда мешавад. Бинобар ин, ба хотири арҷ гузоштан ба забони двавлатӣ ва дар сатҳи зарурӣ ҷашн гирифтани Рӯзи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон 5 октябри соли равон 15 солагии қабули Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» дар ҷумҳурӣ таҷлил карда мешавад.
Қобили зикр аст, ки дар даврони соҳибистиқлолии Тоҷикистон бо ибтикори Пешвои муаззами миллат зиёда аз 425 қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон, аз ҷумла, Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон; қонунҳои бо роҳи раъйпурсии умумихалқӣ қабулгардида; қонунҳои конститутсионӣ; кодексҳо ва қонунҳои соҳавӣ қабул гардидаанд, ки заминаҳои ҳуқуқии давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягонаро ташкил медиҳад.
Дар идоракунии давлатӣ забони қонунгузорӣ муҳим буда, санадҳои меъёрии ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба забони давлатӣ таҳия ва қабул гардида, интишори расмии онҳо дар воситаҳои ахбори омма ба забони давлатӣ интишор шуда, дар ҳолатҳои пешбининамудани қонунгузорӣ ба забонҳои дигар аз тарафи мақоми ваколатдор тарҷума карда мешавад. Матни санади меъёрии ҳуқуқӣ бояд бо риояи услуби расмии забони адабӣ, содда ва равону фаҳмо баён карда шавад, ки тафсири ҳархелаи меъёрҳоро истисно намояд. Истилоҳоти санади меъёрии ҳуқуқӣ бояд бо истифода аз калима ва ибораҳои оммафаҳм тартиб дода шуда, ҳамон як истилоҳ дар қонунгузорӣ як маъноро ифода намуда, мазмуни ягона дошта бошад. Қонунгузории амалкунанда барои ҳуқуқэҷодкунӣ, қонуният, адолат, ошкорбаёнӣ, шаффофият, илмият, касбият, афзалияти ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд ва ба назар гирифтани афкори ҷамъиятӣ ба забони давлатӣ таҳия ва қабул гардида, ҷиҳати баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон дар доираи риояи меъёри забони адабӣ мусоидат менамояд.

Адабиёт:
1. Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ» аз 28.12.2023 // [Захираи электронӣ]. – Манбаи дастрасӣ: http://www.president.tj. (Санаи муроҷиат: 15.01.2024).
2. Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 5 октябри соли 2009, №553 // Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, с.2009, №9-10, мод. 546; с.2023, №11, мод.467.
3.Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, аз 6 ноябри соли 1994 дар раъйпурсии умумихалқӣ қабул карда шуда, 26 сентябри соли 1999, 22 июни соли 2003 ва 22 майи соли 2016 бо тариқи раъйпурсии умумихалқӣ ба он тағйиру иловаҳо ворид карда шудаанд. – Душанбе: Нашриёти Ганҷ, 2016. – С.9.
4. Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тасдиқи Дастурамали намунавии коргузорӣ дар мақомоти ҳокимияти давлатӣ, муассиса, корхона ва дигар ташкилотҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 28 июли соли 2017, №358 // Махзани мутамаркази иттилоотӣ-ҳуқуқии ҶТ «Адлия». Шакли 7.0. [Захираи электронӣ]. Манбаи дастрасӣ: URL.:http://www.adlia.tj (Санаи муроҷиат: 15.01.2024).
5 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ» аз 30 майи соли 2017, №1414 // Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, соли 2017, №5, қ1, мод. 271; соли 2019, №7, мод.465; соли 2021, №12, қ.2, мод.694.
6. Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 13 феврали соли 2024, №57 // Махзани мутамаркази иттилоотӣ-ҳуқуқии ҶТ «Адлия». Шакли 7.0. [Захираи электронӣ]. Манбаи дастрасӣ: URL.:http://www.adlia.tj (Санаи муроҷиат: 25.02.2024).
7. Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Муассисаи давлатии «Маркази миллии матрҷума»-и назди Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 13 феврали соли 2024, №58 // Махзани мутамаркази иттилоотӣ-ҳуқуқии ҶТ «Адлия». Шакли 7.0. [Захираи электронӣ]. Манбаи дастрасӣ: URL.:http://www.adlia.tj (Санаи муроҷиат: 25.02.2024).
8. Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи бақайдгирии давлатии шахсони ҳуқуқӣ ва соҳибкорони инфиродӣ» аз 19 майи соли 2009, №508 // Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, с.2009, №5 мод.316; с.2010,№12,қ-1,мод.828; с.2012,№12қ1,мод.1006, с.2015,№11,мод.972; с.2016,№5,мод.370; с.2019, №1, мод.33; с.2019,№7, мод.475; с.2020,№1, мод.27; с.2023, №1-3, мод.4.
9. Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи реклама» аз 1 августи соли 2003, №34 // Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, с.2003, №8,мод.457; с.2007,№6,мод. 432; с.2008,№10. мод.824; с.2011,№12,мод.843; с.2012,№4, мод.262; с.2014, №11,мод.672; с.2015,№3, мод.224; с.2017, №7-9,мод.575,мод.576; с.2018, №1,мод.26; с.2022, №7,мод.456; №12,қ.2, мод. 787.
10. Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тамғаҳои молӣ ва тамғаҳои хизматрасонӣ» аз 5 марти соли 2007, №234 // Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, с.2007, №3, мод. 167; с.2012, №7, мод.708; с.2019, №1, мод. 31.
11. Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тасдиқи Тартиби номгузорӣ ва дигар кардани номи корхонаҳои давлатӣ, истгоҳҳои роҳи оҳан, фурудгоҳҳо, ташкилоту муассисаҳо, таълимгоҳҳо, инчунин, объектҳои физикию ҷуғрофӣ» аз 31 октябри соли 2009, №609 // Махзани мутамаркази иттилоотӣ-ҳуқуқии ҶТ «Адлия». Шакли 7.0. [Захираи электронӣ]. Манбаи дастрасӣ: URL.:http://www.adlia.tj (Санаи муроҷиат: 20.01.2024).
12. Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи номҳои объектҳои ҷуғрофӣ» аз 29 апрели соли 2006, №185 // Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, с.2006,№4,мод.198; с.2013,№3мод.188.
13. Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тасдиқи Барномаи рушди забони давлатӣ барои солҳои 2020-2030» аз 28 ноябри соли 2022, №647 // Махзани мутамаркази иттилоотӣ-ҳуқуқии ҶТ «Адлия». Шакли 7.0. [Захираи электронӣ]. Манбаи дастрасӣ: URL.:http://www.adlia.tj (Санаи муроҷиат: 20.01.2024).
14. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ва сиёсати давлатӣ дар бораи забон - Душанбе: «Истеъдод», 2013. С. – 45-88.
15. Кодекси мурофиавии ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 3 январи соли 2024, №2017 // Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, с.2009, №12, мод. 815, мод. 816; с.2010,  №7, мод. 551; с.2011, №3, мод. 159, №7-8, мод. 609: с.2012, №4, мод. 259, №7, мод.714; №8, мод. 815; №12 қ1, мод. 1020, мод. 1025; с2013, №7, мод. 510, мод. 511; с.2014, №3, мод.142; №11, мод.643. с.2015, №11, мод.950; с.2016, №3, мод.128; №5, мод.357, №7, мод.610, мод.611; с2017, №1-2, мод. 4; с2018, №5, мод. 267; с.2019,№1, мод. 3; с.2020 №7-9, мод. 602, мод. 608; с.2021. №1-2, мод.5; № 4, мод.197; №12, қ.2, мод. 684, мод. 685; с.2022, №1,2-3, мод. 4; №7, мод. 442; №12, қ.2, мод.766, мод.767; RXТ аз 3.01.2024с. №2017.
16. Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тарбияи ватандӯстии шаҳрвандон» аз 24 декабри соли 2022, №1920 // Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон с. 2022, №12 қ. 2, м. 760.

Баҳодиҳии муҳтаво: 
5
Баҳои миёна: 5 (4 овоз)

ЛИБОСИ МИЛЛӢ – ТАҶАССУМГАРИ СИМО ВА ФАРҲАНГИ МИЛЛӢ

Ҳайати тадорукот's picture
Ношир: Ҳайати тадорукот Санаи интишор: 3 Апрел, 2024 - 17:40

Либоси миллӣ яке аз нишонаҳои асосии фарҳангу тамаддун, таҷассумгари расму оин, нишони зебоипарастӣ ва ифтихори миллатҳои мухталифи дунё ба ҳисоб меравад. Либоси миллӣ ёдгоре аз гузаштагон буда, аз давраҳои қадим то ба имрӯз зебоӣ ва назокату нафисии худро гум накардааст ва минбаъд низ аз байн нахоҳад рафт.
Таърих гувоҳ аст, ки занон – модарони шарафманди тоҷик дар ҳама давру замон посдори оину анъанаҳои муқаддаси миллат буда, дар ҳифз ва нигоҳдошти фарҳанги аҷдодӣ мавқеи назаррас доранд.
Дар ин фасли зебои сол – баҳор дар саросари ҷумҳурӣ бо мақсади тарғибу ташвиқи либоси миллӣ ва фарҳанги либоспӯшии тоҷикон иқдоми маърака (аксия)-и “Тоҷикона мепӯшем” баргузор гардида истодааст.
Занону бонувони Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон низ бо ҳисси баланди худшиносии миллӣ ва ифтихор аз фарҳангу тамаддуни оламшумули хеш, либоси атласу адрас ва чакан ба бар намуда, дар баробари занону бонувони дигар вазорату идораҳо рӯзи 4-уми апрели соли 2024 дар маърака (аксия)-и “Тоҷикона мепӯшем” фаъолона иштирок намуданд.
Зеро ҳифз ва эҳтиром гузоштан ба либоси миллии тоҷикона, ки як ҷузъи фарҳанги миллӣ маҳсуб меёбад, барои ҳар як зан – бонуи тоҷик шарт ва зарур аст.

Боиси хурсандист, ки дар даврони соҳибистиқлолии кишвар роҳбарияти мамлакат ба эҳёи ҳунарҳои мардумӣ, ташвиқу тарғиби либоси миллӣ таваҷҷуҳи хоса зоҳир менамояд.
Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон борҳо ба занҳои тоҷик муроҷиат намуда, таъкид кардаанд: “Як бор ба тарзи либоспӯшии модарони худамон нигарем, магар ягон нуқсоне дорад?”.
Мутаассифона, имрӯзҳо дар ҷомеа баъзе аз занону духтарон ба фарҳанги бегона тақлид намуда, либосҳои ба фарҳанги миллии тоҷик бегонаро ба бар мекунанд, ки чунин рафтори онҳо қобили қабул намебошад. Чунки мардуми моро дар навбати аввал аз рӯйи либоспӯшиашон мешиносанд. Аз ин рӯ, мо занону бонувон бояд ба тақлидкориву бегонапарастӣ роҳ надиҳем, чунки миллати тоҷик унсурҳои миллии хоси худро дорад. Ба бар намудани либоси миллӣ аз кас маҳорат ва маърифату фарҳанги хосро талаб мекунад.
Бояд зикр намуд, ки баробари фарорасии фасли зебои баҳор аз ҷониби занону духтарон талабот ба либосҳои миллӣ, аз ҷумла, чакан ва атласу адрас хеле зиёд мешавад, ки ин, албатта, бесабаб нест. Зеро ба бар намудани либоси миллӣ бо нақшҳои зебо ва гуногунрангии худ ба ҳусни худододи занону духтарони тоҷик ҳусни дигар зам намуда, ҳисси зебоипарастӣ ва табъи хушу болидаи бонуи тоҷикро боз ҳам меафзояд. Либос зеби одам мебошад. Беҳуда нагуфтаанд, ки “одаму либос, хонаву палос”.
Сол то соҷиҳати пӯшидани либоси миллӣ вобаста ба минтақаҳои кишвар дорем. Ҳангоме ки дар бораи либоси миллӣ сухан меравад, занону духтарони атласу адрас ва чаканпӯши зебои тоҷик бо тасвиру рангҳои дилкаши либоси худ, анъанаҳои фарҳанги миллии моро пеши назарамон ҷилвагар менамояд. Анъанаҳои фарҳанги миллии мо зиёд буда, онҳо бо хусусияту моҳияти хоси худ, таърихи офариниш ва ривоҷу равнақи худ аз ҳамдигар фарқ мекунад. Яке аз ҳунарҳои волои мардуми тоҷик кашидадӯзӣ ё гулдӯзии чакан мебошад. Чакан таърихи ниҳоят қадимӣ дошта, ба тарзи зиндагӣ, урфу одат ва олами маънавии халқи тоҷик алоқамандии зич дорад. Чакан ҳамчун либоси миллӣ диққати ҷаҳониёнро ба худ ҷалб намуда,  моҳи ноябри соли 2018 он ба феҳристи мероси ғайримоддии ЮНЕСКО ворид шуда, дар арсаи ҷаҳон маъруф гардид. Либоси миллии дигари халқи тоҷик атласу адрас мебошад, ки имрӯз дар Тоҷикистон чандин навъи атласу адрас истеҳсол шуда, бонувони тоҷик аз ин навъи матоъҳои миллӣ либоси миллӣ медӯзанд. Либоси миллии мо шинаму дилкаш буда, он пурра метавонанд ба талаботи замона мувофиқат кунад.
Халқи тоҷик, воқеан ҳам либоси миллӣ ва фарҳанги либоспӯшии хоси худро дошта, дар ин замина моро дар ҷодаи дарку шинохти арзишҳои воқеии милливу башарӣ пеш мебарад.
Мо дар ин раванд бояд, ки кулоҳу каллапӯшҳои миллӣ (мардона ва занона) ва рӯймолҳоро низ дар сурати ба бар кардани сарулибоси миллӣ тарғиб намоем, ки ин ҳам худ як ҷузъи ҷолиби либоси миллии мосту муаррификунандаи миллат миёни мардумони олам мебошад.

Маҳз, мо – модарон, вазифадорем, ки наврасону ҷавононро дар руҳияи ватандӯстӣ, ифтихори миллӣ, худшиносию худогоҳӣ ва эҳтирому арҷгузорӣ ба арзишҳои волои миллӣ тарбия намоем.

Фарҳодова Сарвбону – раиси шурои занони Кумитаи
забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон

Баҳодиҳии муҳтаво: 
5
Баҳои миёна: 5 (3 овоз)

Занон дар меҳвари Паёми Пешво

Ҳайати тадорукот's picture
Ношир: Ҳайати тадорукот Санаи интишор: 29 Феврал, 2024 - 22:01

Ҳамасола дар арафаи Соли нави милодӣ ҳамчун пайки шодиву иқдоми нек Паёми Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба самтҳои асосии сиёсати дохилию хориҷии мамлакат барои соли оянда ва таъмини пешрафти соҳаҳои иқтисоду саноат, амният, ҳифзи ҳуқуқу тартибот, илму маориф, дар умум, оид ба тамоми самтҳои ҳаёти ҷомеа ва ба миён гузоштани вазифаҳои мушаххас ироа мегардад.
Бояд зикр намуд, ки дар низоми муосири давлатдории Ҷумҳурии Тоҷикистон Паём санади муҳимми расмӣ буда, барномаи мукаммали фаъолияти тамоми ниҳодҳо ва роҳнамои ҳаракати устувори ҷомеаи мо ба сӯйи ояндаи дурахшон маҳсуб меёбад. Аз ин рӯ, на танҳо хизматчиёни давлатӣ, балки тамоми мардуми Тоҷикистон ба ин ҳуҷҷати дастуриву сарнавиштсоз такя намуда, нуктаҳои онро сармашқи фаъолияти худ қарор медиҳанд.
Паёми имсолаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба мисли паёмҳои солҳои қаблӣ бар пояи таърихи миллат ва давлатдории миллӣ, худшиносиву ватандӯстӣ, корҳои бунёдкориву созандагӣ ва ояндабинӣ асос ёфта, бо тарзи баёни содаву мавзун ва корбурди ифодаҳои фасеҳ сарчашмаи бузурги омӯзиш ва баҳрабардорӣ аз мактаби давлатдории Пешвои муаззами миллат мебошад. Ҳамзамон, дар баробари дигар самтҳои ҳаёти ҷомеа, масъалаи марҳала ба марҳала баланд бардоштани мақом ва манзилати занон, фароҳам овардани шароити муносиби фаъолият ва баробарҳуқуқи онҳо дар даврони соҳибистиқлолии кишвар дар меҳвари Паёми Пешво қарор гирифтааст.
Аксари таҳлилгарони масоили гендерӣ бар он ақидаанд, ки ҳалли мусбат ва самараноки масъалаҳои гендерӣ, пеш аз ҳама, ба мавҷудияти иродаи сиёсии сарварон вобаста мебошад. Мавҷудияти заминаи устувори меъёрии ҳуқуқӣ дар самти дастгирии ташаббусҳои занон ва мустаҳкам намудани мавқеи он дар ҷомеа аз иродаи устувори сиёсии Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар самти дастгирии занон дарак медиҳад.
Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба заковати азалӣ ва неруи созандаи занони оқилу фарзонаи тоҷик ҳамеша такя менамоянд, зеро онҳо дар баробари ба ҷо овардани рисолати аслии худ, – таҳкиму устувор гардонидани хонадон, тарбияи шоистаи фарзандони бонангу номус, худшиносу ватандӯст, инчунин, бо заҳмату талошҳои худ дар рушди иқтисодиву иҷтимоӣ ва фарҳангии кишвар саҳми арзанда доранд. Ҷумҳурии Тоҷикистон аз рӯзҳои аввали ба даст овардани Истиқлоли давлатӣ масъалаи баробарҳуқуқии мардону занонро дар меҳвари сиёсати давлатии худ қарор дода, баҳри амалӣ намудани он тайи 32 соли соҳибистиқлолӣ зина ба зина чораҳои мушаххасро амалӣ намуда истодааст.
Дар даврони соҳибистиқлолӣ бо мақсади баланд бардоштани мақоми зан дар ҷомеа, ҷалби занон ба ҳаёти сиёсиву иҷтимоии мамлакат, интихоб ва ҷобаҷогузории кадрҳои лаёқатманд аз ҳисоби занон дар тамоми соҳаҳо, ҳимояи ҳуқуқу озодиҳои онҳо санадҳои меъёрии ҳуқуқии зерин қабул гардиданд:
-Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи тадбирҳои баланд бардоштани мақоми зан дар ҷомеа” (аз 3 декабри соли 1999, №5);
-Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи кафолатҳои давлатии баробарҳуқуқии мардону занон ва имкониятҳои баробари амалигардонии онҳо” (аз 1 марти соли 2005, №89);
-Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи пешгирии зӯроварӣ дар оила” (аз 19 марти соли 2013, №954);
-Консепсияи рушди оила дар Ҷумҳурии Тоҷикистон (аз 30 декабри соли 2015, №801);
-Стратегияи миллии фаъолгардонии нақши занон дар Ҷумҳурии Тоҷикистон (аз 30 апрели соли 2021, №167);
-Барномаи давлатии тарбия, интихоб ва ҷобаҷогузории кадрҳои роҳбарикунандаи Ҷумҳурии Тоҷикистон аз ҳисоби занону духтарони лаёқатманд барои солҳои 2023-2030 (аз 27 апрели соли 2022, №204) ва ғайра.
Маҳз, натиҷаи ҳамин ғамхорӣ ва дастгириҳост, ки имрӯз дар мамлакат саҳм ва фаъолияти занону бонувон дар рушди давлат самаранок арзёбӣ мегарданд. Зан – бонуи тоҷик дар баробари тарбияи хуб ва боло бурдани сатҳи маърифатнокии фарзандон, инчунин, саҳми онҳо дар хизмати давлатӣ ва идоракунии давлат хеле арзишманд аст. Тибқи омори соли 2022 аз шумораи умумии хизматчиёни давлатӣ 25 дарсад, аз ҷумла, 20 дарсад кадрҳои роҳбарикунанда занон мебошанд.
Хурсандиовар аст, ки дар ҷомеаи демократии Тоҷикистони соҳибистиқлол ба масъалаи таҳсилоти ибтидоиву миёна ва олии касбӣ, маърифати занону духтарон таваҷҷуҳи хоса зоҳир карда мешавад. Зеро зани маърифатнок метавонад бо заковату ҳушмандӣ на танҳо мавқеи пешоҳангӣ дошта бошад, балки ҷомеаро тарбият намояд. Ҳоло дар кишвар ва берун аз он занону духтарони боистеъдод ва соҳибмаърифат фаъолияти назаррас дошта, сол то сол шумораи онҳо меафзояд: “Аз 41 ҳазору 232 нафар донишҷӯёни тоҷик, ки ҳоло дар давлатҳои хориҷӣ таҳсил мекунанд, беш аз 11 ҳазор нафарашон духтарон мебошанд. Танҳо дар даҳ соли охир 11 ҳазор нафар духтарон муассисаҳои таҳсилоти олии касбиро бо квотаи президентӣ хатм кардаанд”. Ин аз он шаҳодат медиҳад, ки дар даврони соҳибистиқлолии кишвар Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ба масъалаи соҳибкасб ва дорои маълумоти олӣ гардидани духтарони деҳоти дурдасти кишвар диққати ҷиддӣ дода, барои дар ин самт муваффақ гардидани онҳо ҳамасола теъдоди ҷудо намудани квотаҳои президентӣ зиёд шуда истодааст.
Бояд зикр намуд, ки дар раванди ҷаҳонишавӣ бо мақсади ба стандартҳои байналмилалӣ ҷавобгӯ будани мутахассисони соҳаҳои гуногун бо дастгирии давлат ва Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷавонони кишвар, хусусан, духтарон пайваста кӯшиш менамоянд, ки дар муассисаҳои олии хориҷи кишвар таҳсил намоянд, то ки дар оянда бо илму таҷрибаи омӯхтаашон ба манфиати давлату миллати худ хизмат кунанд. Вобаста ба ин, Пешвои миллат қайд намуданд, ки аз 3 ҳазору 300 нафар ҷавононе, ки соли ҷорӣ танҳо тавассути Маркази барномаҳои байналмилалии назди Вазорати маориф ва илм ба хориҷи кишвар барои таҳсил рафтаанд, 30 дарсадашон духтарон мебошанд.
Пешвои миллат дар асоси маълумотҳои оморӣ шумораи занону бонувони соҳибмаълумотро дар муқоиса ба солҳои қаблӣ нишон дода, қайд намуданд, ки дар замони соҳибистиқлолӣ беш аз 256 ҳазор нафар духтарон муассисаҳои таҳсилоти олиро хатм кардаанд, яъне соҳиби маълумоти олӣ гардидаанд, дар ҳоле ки соли 1989-ум ҳамагӣ 66 ҳазор нафар занону бонувон соҳиби маълумоти олӣ буданд. Ин албатта, аз сиёсати хирадмандонаву маорифпарваронаи Сарвари давлат дарак медиҳад. Чунки дар баробари эҳтирому арҷгузорӣ ба зан – модар фароҳам овардани шароити мусоид барои илму донишомӯзӣ ва соҳиби касбу ҳунар гардидани духтаронро вазифаи ҷонии аҳли ҷомеа медонанд. Ин нуктаро ба таври васеъ дар Паёми хеш соли 2021 чунин баён доштаанд: “Ба ҷо овардани иззату эҳтироми модарону занон ва бонувону духтарон, саъйу талош ба хотири ҳалли мушкилоти онҳо ва фароҳам овардани шароит барои илму донишомӯзӣ ва соҳиби касбу ҳунар гардидани духтарон вазифаи ҷонии мо мебошад.”
Дар соҳаи хизмати давлатӣ фаъолият доштани занону духтарон нишони эътимоду боварии Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ба неруву дониш, малакаи зеҳнӣ ва мавқеи арзандаи занон дар ҷомеа мебошад. Пешвои миллат дар ин хусус чунин қайд намуданд: “Дар зарфи солҳои соҳибистиқлолӣ шумораи зиёди занону бонувони лаёқатманду баландихтисос ба хизмати давлатӣ ва идоракунии давлатӣ ҷалб карда шудаанд ва ин раванд минбаъд низ идома дода мешавад.” Дар симои зан на танҳо модар, хоҳар ва ҳамсар, балки сарвари муваффақ, табиби хозиқ ва ҳомии Ватанро мебинем. Занону бонувон дар баробари фаъолият дар соҳаҳои иҷтимоӣ, инчунин, дар соҳаҳои нақлиёт, сохтмону меъморӣ, мақомоти ҳифзи ҳуқуқу тартибот ва дар сафи Қувваҳои Мусаллаҳи кишвар низ софдилонаву содиқона заҳмат кашида истодаанд.
Дар баробари ҳамаи ин дастовардҳои дар боло зикргардида, нақш ва мақоми занро дар оила хуб эҳсос менамоем. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар яке аз баромадҳои хеш оид ба муқаддас будани оила дар фарҳанги тоҷик чунин қайд карда буданд: “Оила дар фарҳанги куҳанбунёди тоҷик ҳамчун муқаддас эътироф гардидааст, зеро беҳтарин арзиши инсонӣ, аз қабили муҳаббату саодат, самимияту вафодорӣ ва ҳамдигарфаҳмиву таҳаммулгароӣ дар оила ташаккул меёбад”. Пешвои миллат қадру қиммати занро ҳамчун модар дар ташаккули ҷомеа ва тарбияи фарзандон дар оила нишон дода, қадри онро ҳамчун як ҷузъи нозуку ҳассостарин ва баробари ин як инсони пурқудрат арзёбӣ намуданд. Вобаста ба ин, Президенти кишвар дар Паёми худ соли 2015 қайд намудаанд, ки “Ҳукумати кишвар ба занону бонувон эҳтироми хоса зоҳир менамояд ва дар якчанд барномаи давлатӣ, стратегия ва консепсияҳо дурнамоии фаъолияти занон ва нақши онҳо дар мақоми роҳбарӣ, такими давлатдорӣ, солимии ҷомеа ва пойдориву устувории оила баён гардидааст.”
Ба мо маълум аст, ки дар фарҳанги оиладории миллати тоҷик тарбияи фарзандон ва хушбахт будани онҳо меҳвари асосии оила маҳсуб ёфта, дар он боз ҳам мавқеи зан намудор мегардад. Дар оилаи тоҷик, махсусан, барои зан хушбахтии фарзанд дар зинаи аввал меистад. Мақоми зан дар оила ва ҷомеа хеле бузург буда, аз қадимулайём зан рӯзгорсозу бунёдгари оила мебошад. Мо аз таърих медонем, ки парастор ва ҳомию офарандаи бузургон аз як тараф модар бошад, аз тарафи дигар зан дар хонавода мебошад. Як қиёс кунед, ки оё Рӯдакӣ ё Фирдавсӣ, Айнӣ ё Лоҳутӣ барин бузургон бе зани отифа, ки шабу рӯз дар ҳар пастиву баландии ҳаёт бар ба бари онҳо буданд бузургу номдор шуда метавонистанд? – не, албатта! Маҳз, чи дар мубориза чи дар эҷодиёт дар ҳама ҳолат ҳамсарони эшон паҳлуи онҳо буданд ва имрӯз бе муҳобот онҳоро низ бузургу номдор гуфтан шоиста аст.
Бояд зикр намуд, ки суханони пандомӯз ва таъкидҳои Пешвои миллат оид ба арҷгузорӣ ва қадру қимати занону модарон дар радифи модарномаҳо ва ҳамосаҳои қаҳрамонии бузургони тоҷику форс дар бораи модарон қарор дошта, аз ҳар яки мо ҳисси баланди қадрдонӣ ва пайваста меҳрубонӣ зоҳир намудан ба модарону хоҳарон ва духтарони худро таъкид менамояд: “Мову шумо на фақат дар як Рӯзи Модар, яъне 8-уми март, балки бояд ҳамеша ва доимо нисбат ба модарону хоҳарону духтарони худ ғамхору меҳрубон бошем”. Зеро ҳисси баланди миллӣ, худшиносиву ватанпарастӣ ва садоқати ҷавонони мо ба Ватан, миллат ва ободии имрӯзу фардои Тоҷикистони соҳибистиқлол мебошад ва дар ин раванд фаромӯш накардани расму оини аҷдоди гиромӣ доштани зан низ воҷиб аст.
Ҳамзамон, Пешвои миллат таъкид намуданд, ки модарону бонувони кишвар дар риояи қонунҳои миллиамон “Дар бораи танзими анъана ва ҷашну маросими миллӣ” ва “Дар бораи масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд” боз ҳам фаъол бошанд, фарзандонро ба зиндагии мустақилона омода карда, онҳоро ба роҳи дурусти зиндагӣ ҳидоят намоянд, сарфаю сириштакориро, ки яке аз хислатҳои беҳтарини миллати мост, риоя кунанд ва дар эҳёи ҳунарҳои мардумӣ, расму ойин, анъанаву суннатҳо ва фарҳанги миллӣ доимо пешсаф бошанд.
Ҷиҳати поку бегазанд нигоҳ доштани забони модарӣ Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми худ ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон (26.12.2019) рисолати модаронро хотирнишон сохта, ба посдорони забони модарӣ – модарон муроҷиат намуда, таъкид намуданд, ки «Бонувону модарони мо бояд муҳимтар аз ҳама, барои поку беолоиш нигоҳ доштани забони тоҷикӣ, ки онро маъмулан забони модарӣ меномем, кӯшиш карда, ба наслҳои оянда одоби муошират ва суханвариро бо ин забони ширину шоирона омӯзанд». Воқеан ҳам, одобу ҳусни баёни сухан ва фарҳанги гуфторро кӯдакон аз модар меомӯзанд.
Бо мақсади амалӣ намудани ҳадафҳои Стратегияи миллии рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030 ҷиҳати то 30 дарсад расидани хизматчиёни давлатӣ ва то 25 дарсад расонидани кадрҳои роҳбарикунанда аз ҳисоби занону бонувони болаёқат “Барномаи давлатии тарбия, интихоб ва ҷобаҷогузории кадрҳои роҳбарикунанда аз ҳисоби занону бонувони болаёқат барои солҳои 2023-2030”бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 27-уми апрели соли 2022, №204 тасдиқ гардид. Ҳадафи асосии Барномаи мазкур фароҳам овардани шароити мусоид ва имкониятҳои ҳамаҷониба ҷиҳати иштироки фаъолонаи занону духтарон дар ҳаёти сиёсӣ, иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва фарҳангӣ ва дар ҳамин замина баланд бардоштани мавқеъ, саводнокӣ ва маърифати ҳуқуқӣ, таъмини дастрасӣ ба хизмати давлатӣ. Тарбия, интихоб ва ҷобаҷогузории кадрҳои роҳбарикунандаи кишвар аз ҳисоби занону духтарони болаёқат мебошад.
Дар умум, ҷавҳари паёмҳои ҳарсолаи Пешвои миллат дар баробари дигар самтҳои ҳаёти ҷомеа масаъалаи боз ҳам баланд бардоштани мақоми зан дар ҷомеа, тайёр намудани кадрҳои болаёқату донишманд аз ҳисоби занону духтарон, баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии занон, беҳтар намудани вазъи иҷтимоиву иқтисодӣ ва фарҳангиву маънавии оилаҳо, беҳгардонии вазъи сиҳатии модару кӯдак, нақши занону модарон дар поку беолоиш нигоҳ доштани забони модарӣ ва тарбияи насли ватандӯсту хештаншинос ва фарзандони боризу ҷонфидои Тоҷикистони азиз мебошад.
Занону духтарони кишвар аз Паёми Пешво бори дигар илҳоми тоза гирифта, ҷавобан ба ин дастгириҳои Пешвои муаззами миллат иброз менамоем, ки барои сазовор пешвоз гирифтани Ҷашни 35-солагии Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон мардонавор камари ҳиммат баста, баҳри ободии Ватани азизамон – Тоҷикистон саҳми арзанда мегузорем.

Баҳодиҳии муҳтаво: 
5
Баҳои миёна: 5 (2 овоз)

ҲИФЗИ ЗАБОН – ВАЗИФАИ ҲАМАИ МО СОҲИБЗАБОНОН

Ҳайати тадорукот's picture
Ношир: Ҳайати тадорукот Санаи интишор: 29 Феврал, 2024 - 21:52

Рӯзи 29 феврали соли равон дар Донишгоҳи давлатии омӯзгории Тоҷикистон ба номи Садриддин Айнӣ маҳфили навбатии “Хирадманд” баргузор гардид.
Меҳмони маҳфил сардори шуъбаи танзими истилоҳоти Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон Зулфониён Раҳим Раҷабзода дар мавзуи “Роҳҳои татбиқи сиёсати давлатӣ дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон” суҳбат намуд. Ӯ иброз дошт, ки Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни суханронӣ дар яке аз ҷамъомади тантанавӣ бахшида ба Рӯзи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон пешниҳод намуданд, ки ҷиҳати устувор намудани пояҳои забони давлатӣ «Барномаи рушди забони давлатӣ барои солҳои 2020-2030» таҳия ва ба баррасии Ҳукумати мамлакат пешниҳод карда шавад. Ҳоло ин барнома мавриди амал қарор дошта, дар рушди забони тоҷикӣ нақши бориз мегузорад. Ҳамчунин Президенти мамлакат борҳо зикр карданд, ки мо бояд ба таҳия, танзим ва ҳамгунсозии истилоҳот, ки яке аз масъалаҳои муҳим дар роҳи рушди забони давлатӣ ба шумор меравад, эътибори ҷиддӣ диҳем.
Масъалаи дигаре, ки ба омӯзишу ҳифзи забони миллӣ ҳамрадиф аст, вазъи таълими забони тоҷикӣ ба шумор меравад,- иброз дошт Зулфониён Раҳим. Зеро ин масъала то замони истиқлол дар ҳама соҳаҳои ҳаёт ва ҷанбаҳои гуногуни ҷомеа хеле нигаронкунанда буд. Бо шарофати неъмати бебаҳои истиқлол ин вазъи барои миллату давлат ногувор маҷрои худро дар тамоми самтҳои ҳаёти ҷомеа тағйир дод. Яке аз ин самтҳо таълими ҷиддии забони тоҷикӣ ба сифати фанни ниҳоят муҳим ва тақвиятбахши рукнҳои давлати миллӣ дар тамоми риштаҳои ҳаёт, бавижа дар факултаҳои ғайрифилологии муассисаҳои олии таълимӣ мебошад.
Сипас, оид ба вазъ, мушкилот ва дурнамои рушди забони тоҷикӣ, таҳия, танзим ва ҳамгунсозии истилоҳот, риояи меъёрҳои забони адабӣ дар воситаҳои ахбори омма, тарзи дурусти муошират ва суханрониҳо дар чорабиниву маъракаҳо ва ҷойҳои ҷамъиятӣ, инчунин, ба забони давлатӣ бехато навиштани шиору овезаҳо суҳбати озоду самимӣ доир шуд. Ба саволҳои марбут ба ин мавзуъ сардори шуъбаи танзими истилоҳоти Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон Зулфониён Раҳим Раҷабзода посухҳои мушаххас дод.
Ҳангоми мубоҳиса аҳли нишаст ба натиҷа расиданд, ки воқеан, имрӯз забони тоҷикӣ дар паноҳи давлат қарор гирифтааст. Яъне, забон дар паноҳи давлат ва давлат дар паноҳи забон аст. Давлат барои ҳифзу пешрафти забон шароит фароҳам меорад. Натиҷаи дастгирии бевоситаи Пешвои миллат аст, ки имрӯз забони ширини тоҷикӣ аз минбарҳои баландтарини созмонҳои байналмилалӣ садо медиҳад ва кӯшишҳо барои ҳақадами замон намудану ба забони илму технологияи муосир табдил додани он босуръат идома дорад.

Раҳим Зулфониён
29.02.2024

Баҳодиҳии муҳтаво: 
5
Баҳои миёна: 5 (1 овоз)

ДАР ПАРТАВИ ПАЁМИ ПРЕЗИДЕНТИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН БА МАҶЛИСИ ОЛИИ ҶТ (АЗ 28.12.2024)

Ҳайати тадорукот's picture
Ношир: Ҳайати тадорукот Санаи интишор: 29 Феврал, 2024 - 21:08

Аҳаммияти рушди “иқтисоди сабз”, саноат ва маорифи кишвар дар пешрафти ҷомеаи миллӣ

Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамасола, ки бо фарогирии ҷамъбасти солонаи фаъолият ва дастовардҳои сиёсию иқтисодӣ ва иҷтимоиву фарҳангӣ, инчунин, дигар самтҳои асосии вазъи дохилаву хориҷаи кишвар ироа мегардад, ҳамзамон, вазифаҳо барои соли ояндаро тарҳрезиву нақшабандӣ намуда, дастури раҳнамо ва фаъолияти ҳар як вазорату идора маҳсуб ёфтаву барои мо соҳибватанон зарур ва муҳим арзёбӣ мегардад, ки раҳнамои пешравиҳо дар тамоми қишри ҷомеаи миллии мост.
Дар Паёми ҳисоботӣ ва вазифаҳо, ки баҳри рушди имсолаи кишварамон равона гардидааст, Президенти кишвар, пеш аз ҳама, оид ба масоили кам кардани сатҳи камбизоатӣ, ки бартараф гардидани он худ рушди бемайлони кишвар маҳсуб мешавад, таваҷҷуҳи беандоза изҳор дошта, ҳамзамон, супориш доданд, то дар давоми 7 соли минбаъда сатҳи камбизоатӣ ба 10 дарсад кам карда шавад, зеро ин омил моро водор месозад, то дар соли равон тавассути татбиқи самараноки барномаҳову нақшаҳои қабулгардида суръати рушди иқтисоди миллиамон дар сатҳи нак кам аз 8% таъмин карда шавад.
Ин нуктаҳо, ки ба зиммаи ҳар як вазорату идораҳои дахлдор, вогузор гардидааст, мо саҳмгузорон дар пешбурди сиёсати давлатии забонро низ вазифадор мекунад, то дар дар раванди амалисозии бандҳои Нақшаи «Барномаи рушди забони давлатӣ барои солҳои 2020-2030» ҷиддӣ муносибат кардаву аз масъулон вазъи иҷрои масъалаҳоеро, ки барои татбиқи онҳо вазорату идораҳо ва ташкилоту муассисаҳо вазифадор ва масъул мебошанд, талаб намоем ва барои рушди шуғлу фаъолияти пурсамари онҳо дар ин самт машваратҳои судманд додаву тавсияҳо пешниҳод намоем.

Аслан, ҳар як сиёсат дар ҷомеа бо забони давлатӣ амалӣ мегардад. Барои ин дар тамоми қишри ҷомеа бояд ки забони давлатӣ рушд намояд. Вале мо ба масъалаҳои ҷузъии баъзе корҳо дар истеҳсолот, ҳатто, бетарафӣ ва саҳлангории масъулонро мушоҳида мекунем. Барои мисол, матни борчаспҳо, навиштаҷоти ғалати амвол, маҳсулот, номгӯйи маводди истеҳсолӣ, нархномаҳо ва корбурди номувофиқи истилоҳоти соҳавӣ дар коргузории ин гуна самтҳои фаъолият ва ғ... Ҳол он ки тибқи Барномаи рушди забони давлатӣ ин масъалаҳо бояд бо мақомоти ваколатдор мувофиқа карда шавад. Инчунин, риояи забони адабии гуфтории тоҷикӣ дар ҷойҳои ҷамъиятӣ ва вазорату идораҳо, нишасту чорабиниҳо бояд ба таври ҷавобгӯ риоя карда шавад, ки ин дар баланд бардоштани маърифату фарҳанги зебоипарастии миллии мо таъсироти гуногунро расонида метавонад.
Мо аз ироаи Паём огаҳӣ пайдо кардем, ки танҳо тайи ду соли охир дар ҷумҳурӣ 1200 коргоҳу корхонаҳои истеҳсолӣ ба фаъолият оғоз кардаву сабти ном кардаанд. Акнун як андеша бояд кард, ки аз ин теъдод номи корхонаҳои навтаъсис (дар соли 2022-2023) Кумита ҳамагӣ ба 67 номи ин корхонаю ташкилотҳо хулоса пешниҳод кардааст. Мутаассифона, аксари ин корхонаҳо бо забонҳои ғайр номгузорӣ шудаву ба фаъолият оғоз мекунанд, ки ҳангоми ифтитоҳи онҳо аз оинаи нилгун маълум мешавад. Моро зарур аст, ки ҳамкориро дар роҳи мувофиқакунӣ ҷиддӣ ба роҳ монем ва қабл аз таъсисёбӣ бояд ки ҳар як корхонаву мауассиса дар масъалаи номгузорӣ бо мақомоти дахлдор мувофиқа намояд.
Ҳанӯз аз оғози соҳибистиқлолӣ пешрафти бомароми соҳаҳои муҳимми ҳаёти ҷомеа – ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ, илму маориф, тандурустӣ ва фарҳанг яке аз самтҳои асоситарин ва афзалиятноки сиёсати давлату Ҳукумати кишварамон қарор дорад ва Пешвои миллат моро вазифадор намуданд, ки барои расидан ба пешравии ҳадафҳо дар соҳаҳои болозикр ҳама гуна тадбирҳои зарурӣ амалӣ карда шаванд.
Президенти кишвар бо амалисозии ҳамин гуна мақсадҳо дар Паёми хеш баён доштанд: «Соҳаи саноат ва инноватсия яке аз манбаъҳои муҳимтарини рушди минбаъдаи кишвар ба ҳисоб рафта, пешрафти он имкон медиҳад, ки сарчашмаҳои иловагии даромади буҷети давлатӣ пайдогардида, барои аҳолӣ ҷойҳои нави корӣ фароҳам оварда шаванд».
Ҳамзамон, бо назардошти аҳаммияти бузурги саноат дар рушди минбаъдаи кишвар ва ба сатҳи баланди некуаҳволӣ ҳарчи бештар расидани мардуми кишвар, мо аз Паёми соли 2021 огаҳ ҳастем, ки Президенти кишварамон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон солҳои 2022-2026-ро Солҳои рушди саноат эълон намудаанд ва дар баробари назар ба солҳои пешин 2,4 баробар зиёд гардидани нишондиҳандаи маҳсулоти саноатӣ дар кишвари мо, дар раванди саноатикунонии бо суръати кишвар масоили аввалиндараҷаву муҳимми ҳалталаб, аз ҷумла, фарсудашавии таҷҳизот, сатҳи пасти рақобатнокӣ дар истеҳсоли маҳсулот самтҳои мухталифи он, нарасидани маблағҳо барои гардон кардани корхонаҳо ва кадрҳои баландихтисос ва ё тамоюлҳои коҳишёбии содироти маҳсулоти саноатии ватанӣ ба мушоҳида мерасанд, ки дар ин самт баланд бардоштани ин тадбирҳои мушаххас андешиндан лозим меояд. Ҳамзамон, қадамҳои устувору назарраси ҳукумати кишвар дар роҳи бузурги истеҳсоли “Энергияи сабз” ва содироти он яке аз масоили калиди пешрафти кишвар ва ҷомеаи милли мо мебошад, ки бо мақсади расидан ба ҳадафҳои Стратегияи рушди “иқтисоди сабз” ҷиҳати бунёди неругоҳҳои барқӣ аз ҳисоби манбаъҳои барқароршавандаи энергия ва то соли 2030 ба ҳаҷми на кам аз 1000 мегават расондани иқтидорҳои алтернативии истеҳсоли “энергияи сабз”, яъне бо истифодаи захираҳои отобию бодин тадбирҳои амалӣ андешем, ки то солҳои 2032 истеҳсоли барқ дар кишварамон садфоиза бо “энергияи сабз” иҷро ва таъмин гардида, партови газҳои гулхонавӣ то ҳадди охирин коҳиш дод мешавад.
Қадамҳои Ҳукумати кишварамон бо дарназардошти фаровонии захираҳои барқию обӣ, иқтидори бузурги истеҳсоли «энергияи сабз» ва содироти он, дар ҷодаи ноил гардидан ба ҳадафи стратегии худ – расидан ба истиқлоли энергетикӣ устуворона ба назар мерасад.
Дар ин давра, яъне соли 2023, ки иқтидори энергетикии Тоҷикистон зиёда аз 6 ҳазор мегаватт ва истеҳсоли неруи барқ 22 миллиард киловатт – соатро ташкил дод, ин дар муқоиса ба 5 соли охир (соли 2017) 4,8 миллиард киловатт – соат ё 28 фоиз зиёд мебошад.
Бо мақсади расидан ба ҳадафҳои гузошташуда зарур аст, ки дар солҳои оянда аз ҷониби Ҳукумати мамлакат, Вазорати энергетика ва захираҳои об ва дигар сохтору мақомоти марбута тадбирҳои зерин амалӣ карда шаванд:
Якум: бунёди неругоҳҳои барқи обии «Роғун», «Себзор» ва таҷдиди неругоҳҳои амалкунандаро бомаром идома дода, корҳо дар самти дарёфти маблағгузории иқтидорҳои нави тавлиди «энергияи сабз» ва ба 10 ҳазор мегаватт расонидани иқтидорҳои энергетикии кишвар вусъат дода шаванд.
Дуюм: барои беҳтар кардани таъминоти аҳолии кишвар бо барқ ва рушди соҳаи истихроҷи маъдан ва саноати металлургия (филизгудозӣ) суръати корҳои асосноккунии техникӣ ва лоиҳакашии неругоҳҳои барқи обии «Шӯроб» бо иқтидори 1000 мегаватт дар дарёи Вахш, «Санобод» бо иқтидори то 500 мегаватт дар се марҳала дар дарёи Панҷ – қисмати ноҳияи Рӯшон ва «Чарсем» дар дарёи Ғунди ноҳияи Шуғнон бо иқтидори 14 мегаватт, бо дарназардошти бунёди хатти интиқоли барқ ва дигар инфрасохтори зарурии интиқол ва тақсимоти барқ тезонида шавад.
Сеюм: дар робита ба амалисозии лоиҳаҳои сохтмони хатти интиқоли барқи CASA–1000 ва азнавпайвастшавӣ ба низоми энергетикии Осиёи Марказӣ барои дар 7 соли оянда то 10 миллиард киловатт – соат афзоиш додани содироти неруи барқ тадбирҳои таъхирнопазир андешида шаванд.
Чорум: ҷиҳати кам кардани талафоти неруи барқ ва ноил гардидан ба нишондиҳандаи на зиёда аз 9 фоизи талафот татбиқи саривақтӣ ва босифати лоиҳаҳои сармоягузории давлатӣ дар ин самт таъмин гардида, ҷалби сармояи ватаниву хориҷӣ ва истифодаи механизми шарикии давлат ва бахши хусусӣ барои ҳалли ин масъала дар шаҳру ноҳияҳои кишвар вусъат бахшида шавад.
Панҷум: бо мақсади расидан ба ҳадафҳои Стратегияи рушди «иқтисоди сабз» ҷиҳати бунёди неругоҳҳои барқӣ аз ҳисоби манбаъҳои барқароршавандаи энергия ва то соли 2030 ба ҳаҷми на кам аз 1000 мегаватт расонидани иқтидорҳои алтернативии истеҳсоли «энергияи сабз», яъне бо истифодаи захираҳои офтобиву бодӣ тадбирҳои амалӣ андешида шаванд.
Шашум: корҳо дар самти гузариш ба таҷҳизоти каммасрафи барқӣ дар иншооти иқтисодиву иҷтимоӣ ва истеҳсоливу коммуникатсионии мамлакат ва риояи маданияти баланди истифодаи неруи барқ аз ҷониби аҳолӣ тақвият бахшида шаванд.
Мо тасмим гирифтаем, ки соли 2025 агрегати сеюми неругоҳи барқи обии «Роғун»-ро ба истифода диҳем.
Яъне, бо ироаи Пешвои миллат “Тоҷикистон ҳамчун давлати пешсафи ҷаҳон дар самти инкишофи “иқтисоди сабз” соли 2037 воқеан, ба “кишвари сабз” табдил меёбад, ки айни замон, кишвари мо аз рӯйи фоизи истеҳсоли барқ аз манбаъҳои барқароршаванда дар ҷаҳон ҷойи 6-умро ишғол мекунад.
Иқтисоди сабзро аслан коршиносони сатҳи байналмилалӣ дар мафҳуми фарохаш ҳамчун як тарзи фаъолияти хоҷагидорӣ мепиндоранд, ки он “ба боло рафтани сатҳи зиндагии одамон ва таъмини адолати иҷтимоӣ мусоидат намуда, ҳамзамон, хатарро дар муҳити зист ва харобшавии табиат коҳиш медиҳад”. Ва ин мафҳум бештар дар соҳаҳои кишоварзиву энергетика ва муҳити зист корбурд мешавад. Ва ба қавли олимону коршиносон дар ояндаҳои наздик тамоми соҳаро фаро мегирад. Зеро гузариш ба “иқтисоди сабз” амалисозии чандин ҳадафҳоро таъмин хоҳад намуд. Ҳадафҳои созанда ва бунёдгаронаи андешеаҳо пиромуни мафҳуми “Иқтисоди сабз2 ба рушди пайвастаи афзалиятноки ийтисоди миллии мо дар кишвар хусусан, ба рушди соҳаи энергетикӣ, кишоварзӣ, саноат, сайёҳӣ, махсусан сайёҳии зистбумӣ, ки ҳамчун соҳаи камхарҷу сердаромад хидмат мекунад, мусоидат кардаву ба сохтмони босуръати иншоотҳои табобатӣ-маишӣ, заминаҳои сайёҳӣ ва созмонҳои тандурустӣ бо ташкили ҷойҳои нави корӣ имконпазир мегардад
Бо боварии комил метиавон гуфт, ки барои комёб шудан ба сатҳи баланди “иқтисоди сабз” дар кишварамон мо зиндагии шоистаи мардуми кишварро таъмин хоҳем намуд ки дар оянда ба яке аз кишварҳои обод бадал хоҳем шуд.
Барои ҳамаи ин насли наврасу ҷавони кишварро бояд ки мо дар раванду руҳияи таълими сатҳи баланд бошуур тарбия намоем, ки дар онҳо пеш аз ҳама, виҷдон ва худшиносиву хулогоҳӣ дар замири онҳо бештар гардад.
    Дар баробари таваҷҷуҳ ба рушди бемайлони иқтисод дар кишвар инкишофу ҳифзи фарҳанги миллӣ-таърихиамон боз ҳам бояд таваҷҷуҳ диҳем, ки ин ҳам як рукни давлатдорӣ ва муаррифии мо ба ҷаҳониён мебошад. Боиси сарфарозист, ки соли 2023 15 ёдгории таърихиию фарҳангии мо тоҷикон ба Феҳрасти фарҳанги моддӣ ва ғайримоддии ЮНЕСКО ворид карда шуд ва ин худ аз баланд гардидани эътибору шаъни мо дар фарҳанги умумибашарист. Барои рушди бемайлони фарҳанги бостонӣ ва ҳифзу ҳимояи ин дороии миллиамон таъсис додани Агентии ҳифзи мероси таърихиву фарҳангӣ ин худ як ғамхории беназир нисбат ба фарҳанги ниёгонамон ва ифтихорот аз миллати куҳанбунёдамон аст, ки бевосита аз иқдоми ватандӯстонаи Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмолмалӣ Раҳмон дарак медиҳад.
Албатта, маҳз, тавассути ин иқдом ва чунин раванди фаъолият мо метавонем ба як кишвари тараққикарда ноил шавем, ки барои ин соҳаи маорифи кишварро бояд рушд диҳему вазифадор ҳастем, ҷиҳати пешрафти минбаъдаи ин мақоми кишварамон фаъолияти илмиву омӯзиширо бештар рушд диҳем...
Бо ин мақсадҳо моро зарур аст, ки сахталабиву садоқатмандии омӯзгорро дар раванди таълиму тарбияи насли наврас ва ҷавон, меҳру муҳаббати насли наврасро ба Ватану марзу бум ва гузаштагону нобиғагонамон афзун кунондан дар ниҳоду равони фарзандон ва хонандагон, ҳар чи бештар тавсеа додани ғурури миллӣ, пайдо кардани меҳру муҳаббат ба ватандӯстӣ, худшиносиро дар ниҳоди насли имрӯза омӯзонида, ин анъанаҳоро дар вуҷуди онон бедор кардан лозим аст, то насли минбаъдаи миллат аз имрӯза ҳам бештар фарҳангӣ шаваду бениёз бошад. Зеро маҳз талошу заҳмати мо имрӯзагон баҳри фардои насли худамон асту Пешвои миллат ҳам борҳо дар паёму суханорнониҳояшон таъкид мекунанд, ки «бунёди миллати мутамаддин аз маориф оғоз меёбад» ва маҳз тавассути мактабу маориф мо саводи комил гирифтаву аз осори гузаштаи худ чи дар соҳаи илму адаб ва чи дар соҳаи таъриху фарҳанг ва тамаддуни миллати худ огаҳӣ пайдо мекунем… Имрӯз замона ва ҷомеа тақозо мекунад, то ҳар фарди миллат босаводу бафарҳанг, соҳибтамаддун ва соҳибкасб бошад, ки маҳз, рушди саноату иқтисоди кишвар низ аз ин сарчашма об мехӯрад ва ба дастовардҳои беназир комёб мегардад.
Дар ин раванд, Пешвои миллат баёнт доштанд, ки “Тоҷикистон тибқи таҳлилҳои ЮНЕСКО ва Бонки Ҷаҳонӣ ба гурӯҳи кишварҳое дохил шудааст, ки ҳаҷми маблағгузории онҳо ба соҳаи маориф аз ҳисоби буҷети давлат зиёд мебошад”, ки дар ин раддабандӣ кишвари мо аз 183 кишвари таҳти омӯзиш қарордошта ҷойи 21-умро ишғол менамояд.
Ҳамчунин, президенти кишвар баён доштанд, ки “авзои зудтағйирёбандаи ҷаҳони имрӯза низоми маорифи муназзам, мустаҳкам ва дар айни замон ҷавобгӯ ба талаботи рӯзафзуни ҷомеаро тақозо менамояд.
Дар чунин шароит омода кардани кадрҳои баландихтисоси омӯзгорӣ, боз ҳам баланд бардоштани сифати таълим, эътибори ҷиддӣ додан ба омӯзиши забонҳои хориҷӣ дар тамоми зинаҳои таҳсилот, илмҳои дақиқ, риёзӣ ва табиӣ вазифаи муҳимтарини роҳбарону масъулини соҳа ва аҳли маориф мебошад.
Дар ин раванд, вазоратҳои маориф ва илм, меҳнат, муҳоҷират ва шуғли аҳолӣ, Кумита оид ба таҳсилоти ибтидоӣ ва миёнаи касбӣ ҷиҳати таҳкими заминаи моддиву техникии муассисаҳои таҳсилоти ибтидоӣ ва миёнаи касбӣ, ҳамкории фаъол бо корхонаҳои истеҳсолӣ ва омода кардани кадрҳои баландихтисоси техникиву муҳандисӣ чораҷӯйӣ намоянд.”....
Бо ин мақсадҳо, Пешвои миллат ба Ҳукумати мамлакат, аз ҷумла супориш доданд, ки «Дар робита ба ин, вазоратҳои маориф ва илм, тандурустӣ ва ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ, рушди иқтисод ва савдо, молия ва Академияи миллии илмҳо ҷиҳати маблағгузорӣ, тақвият ва истифодаи самараноки сармояи инсонӣ тадбирҳои муассирро роҳандозӣ намоянд.», - ва ҳамин дастуру супоришҳо ҳар як устоду масъули ин мақомотҳои болозикр, аз ҷумла, таълимгоҳҳоро вазифадор мекунанд, то дар роҳи таълими насли наврасу ҷавон ҷиддӣ муносибат намоянд ва бо фароҳам овардани шароиту маводди замонавии ба талаботи рӯзафзуни ҷомеаи ҷаҳонӣ ҷавобгӯ дастурҳои таълимиро таҳияву пешниҳод карда, ба фарзандони мардум мисли фарзанди хеш муомилаву муносибат намоянд.
Бо дарназардошти амалисозии пешаву амалҳо ва дурнамои ин иқдомот бояд ки ҳарчи барвақттар барои рушди ин соҳаи муҳимми низоми иҷтимоӣ ҳамаи чораҳои заруриро роҳандозӣ намоем. Зеро дар тамоми давру замонҳо маҳз, самари неку пурбори дабистон инсонсозу ҷомеасоз буда метавонад, ки натиҷаи он дар сурати беҳтар гардонидани сатҳу сифати таълим ва тарбияи кадрҳои ба талаботи замона ҷавобгӯй рӯзгори ободу осоишта ва баланд гардидани сатҳи зиндагии мардум дар ҷомеа мебошад.
Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, инчунин, моро ҳушдор месозанд, ки омӯзиши забонҳои хориҷӣ дар тамоми зинаҳои таҳсилот, илмҳои дақиқ, риёзӣ ва табиӣ вазифаи муҳимтарини роҳбарону масъулини соҳа ва аҳли маориф асту ба он бояд эътибори ҷиддӣ диҳем. Зеро агар забони модарӣ моро чун миллати дорои фарҳангу адаб ва тамаддунофар муарри намояд, пас забонҳои хориҷӣ шаҳпулеро мемонанд, ки моро бо олами мутамаддин мепайвандад. Ва маҳз, тавассути забонҳои хориҷӣ мо бо ҳар як дастоварди ҷаҳон ошно мешавему дороии илмию маънавии хешро ба онҳо муаррифӣ менамоем, ки ҷиҳати мусбати забономӯзӣ ҳам дар ҳамин раванд ба ҳар як миллат манфиатовар аст.
Воқеан, ҳар фарди ҷомеа таҳти пуштибонии қонунҳои кишвар бо забони модарииаш таҳсил мекунад, ки ин, пеш аз ҳама, бесаводӣ, ҷаҳолат ва хурофотро аз ниҳоди ҳар фарди соҳибмаълумот дур мекунад.
Мо аз Паёми соли гузашта (2022) маълумот гирифтем, ки «дар сӣ соли охир шумораи муассисаҳои таҳсилоти умумӣ ва хонандагони онҳо беш аз ду баробар, таҳсилоти ибтидоӣ ва миёнаи касбӣ 1,6 баробар ва донишҷӯёни ин зинаҳои таҳсилот сеюним баробар, мактабҳои олӣ чор баробар ва донишҷӯён зиёда аз се баробар афзудаанд».
Дар ин давра, ки 1380 иншооти соҳаи маориф бунёд ва ба истифода дода шудааст, моро вазифадор менамояд, то дар самти маориф дилсӯзона маърифатомӯзиро ба роҳ монем. Вале дар таҳлили саводи забондониву имлоии чи устод ва чи шогирди он метавон мушоҳида намуд, ки сатҳи дониши онҳо ба талаботи замона, ҷавобгӯй нест. Чаро? Чунки вақте омӯзгор ба талаба бо лаҳҷаи маҳаллии хеш тадрисро ба роҳ мондаву хонанда ё донишҷӯ бо лаҳҷаи худ ҷавоб медиҳад, ин амалҳо бо ҷорӣ нагардидани забони адабӣ-гуфторӣ дар таълимгоҳҳои маориф мутахассиси ояндаро дар нимароҳ ва хомтаълим мемононад. Зеро хонандаи имрӯза 11 сол дар мактабу 4-5 сол дар мактаби олӣ бо забони давлатӣ таҳсили илму дониш карда бошад ҳам, мустақилона забонро дар муоширати худ истифода ва аз он дар нутқаш афкори солимро истеҳсол карда наметавонад, яъне дар эҷоди нутқи равону озод оҷизӣ мекашад, ки ин аз забони сунъиву қолабӣ ва норавони китобҳои таълимӣ сар мезанад. Ба инусули номатлуби равандҳои ба маърифати инсонӣ зараровар бояд хотима дод.
Мутахассисони Кумитаро зарур аст, то ҳарчи зудтар аз маориф китобҳои дарсиро талаб карда, мушкилоти забону мантиқ, корбурди мавзуъ ва муҳтавои умумии китобҳои дарсиро бо забони давлатӣ аз нигоҳи экспертизаи забоншиносӣ ташхис намудаву хулоса пешниҳод намоянд. Зеро таҳкурсии асосии бунёди нутқу суханэҷодкунии озод ва шуури ҷомеасоз низ танҳо аз ин даргоҳ оғоз меёбад, ки фардо он ба рушди кишвар бурда мерасонад.
Мо мушоҳида мекунем, ки садҳо кадрҳои соҳибтаҷриба тарки ватан мекунанд, барои чӣ? Худро аз азоб дур карданӣ мешаванд. Дунёи ободтарро мехоҳанд, Агар дарки ватандориву меҳанпарастиро мо дар ниҳоди хонандаи мактаб аз хурдӣ бипарварем, пас, фардо вай азми дурӣ аз ватанро нахоҳад кард. Чунки мо бояд шогирдонро дар руҳияи ватандустӣ , пуртоқатӣ ва сабру таҳаммул бояд сабақ додаву тарбия ва таълим диҳем. Барои нафси саркаш аз пайи туъмаву пулу мол гаштан ва ғуломи ин ҳама шуданро аз равони шогирдон бояд дар мактаб дур кард. Ҳатто барои интихоби номи тоҷикӣ ба фарзанд ҷомеаро бегонапарастӣ фаро гирифтааст, Чаро?... Чунки шабакаҳои иҷтимоии Интернетро бояд 300 000 зиёии кишвар обод кунанду равшан намоянд, ва насли ҷавонро ба сӯйи маърифати комил бикашанд. Айб аст, ки имрӯз дар асри 21 тариқи наворҳои теливизионӣ мо дар чорабиниҳои фарҳангию фароғатӣ ва ҷашну идҳои миллиамон шиору навиштаҷоти пур аз ғалат ва рекламаҳои бемантиқу пур аз хато навиштаро манзури тамошобинон месозем, ки баъзеи онҳо дар муассисаҳои таълимӣ ба навор гирифта мешаванд ва ин ҳама аз заминаи савияи маърифати андӯхтаи хонанадаи мактаб маншаъ мегирад.
Барои ин Кумитаро зарур аст, ки дар таҳияи саривақтии Сарфу наҳви тоҷикӣ бо ҷалби мақомоти дахлдор ва масъулон чораҳои зарурӣ андешад. Аз шабакаҳои телевизионӣ пахши барномаҳои омӯзиши қоидаҳои имло ва омӯзиши забони тоҷикиро талаби қатъӣ намояд. Забони муошират ва матни навиштаҷоти барномаҳои телевизиониро баррасӣ намудаву онҳоро аз ташхиси забоншиносӣ гузаронад…
Барои пешбурди ин амалҳо бо саҳмгузорӣ ба ҳар як мушкилот, пеш аз ҳама, мавҷудияти фарҳангномаҳо зарур аст, ки дар замони ҷаҳонишавӣ таҳияи онҳо муҳим аст. Чунки рушди имрӯзаи забон ва пойдории он маҳз, дар ин давра бо таълифи осори илмӣ иртибот дораду мо бояд ба ин ҷиддӣ муносибат намоем. Аз ин рӯ, зарур аст, то тамоми вазорату идораҳо, донишгоҳу донишкадаҳои олӣ ва пажуҳишгоҳҳои илмӣ-таҳқиқотии кишвар фарҳангномаҳои соҳавиро таҳия кардаву бо Кумита ҷиҳати ҳамгунсозии истилоҳоти тахассусӣ мувофиқа намоянд.
Дар ин раванд бо мақсади амалисозии дастури Пешвои миллат, аз Паёмҳои пешин, ки солҳои 2020-2040-ро «Соли омӯзиш ва рушди фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ дар соҳаи илму маориф» эълон карда буданд, мақомотҳои болозикрро зарур аст, ки адабиёти назариявиро бо забони давлатӣ таҳия ва ё аз забонҳои кишварҳои мутараққӣ тарҷума намоянд ва ба донишандӯзони ҷавони кишвар манзур намоянд ё ин ки мутахассисони соҳавӣ аз дастовардҳои илмии дар сатҳи байналмилалӣ эътирофшудаи кишварҳои ҳамзабон мутобиқан, чунин китобҳоро ҳуруфгардон намоянд, то заминаи омӯзишӣ ин фанҳо осонтару шароити мусоид баҳри ихтирооту кашшофият фароҳамтар гардад.
Дар ин раванд ҳам олимони моро зарур аст, ки дар соҳаи илмҳои муҳандисиву технологӣ, саноати кӯҳкорӣ, геология, сайёҳӣ, обшиносӣ, кӯҳнавардӣ ва ғайра фарҳангномаҳо ва муҳовараҳои чандзабонаро таҳия намоянд ва моро зарур аст, ки осори илмӣ ва луғатнигории ҳамзабононамонро ба алифбои кириллиасосамон баргардон кунем, ки ин амалҳо бо ҳамгунсозии истилоҳоти соҳавӣ ба манфиати кор ва рушди ҷомеаи миллӣ буда метавонад.
Мо мутахассисони Кумитаро зарур аст, то баҳри тақвияти ин кор аз масъулони соҳаҳо талаб намоем. Зеро маҳз, фаъолияти самарабахши мутахассисони соҳавӣ моро комёб хоҳад намуд. Барои мисол Тоҷикистони мо 93 дарсад кишвари кӯҳсор аст ва кору фаъолияти кӯҳнавардӣ бояд дар бисёр мавридҳо олӣ ба роҳ монда шавад, ки ҳатто мусобиқаҳои сатҳи ҷаҳонӣ дар ин самт метавонад дар кишвар баргузор карда шавад, ки он манфиат бахш будаву барои ин иқдомҳо низ, сараввал, фарҳангномаи тахассусии кӯҳнавард лозим асту онро бо чанд забон бояд таҳия ва мураттаб сохт...
Бо мақсади амалӣ гардидани Нақшаи Паёми имсола ва дурнамои он барои солҳои минбаъда Кумитаро зарур аст, ки дар баробари ба роҳ монданиу шароит фароҳам овардан ба омӯзиши забонҳои хориҷӣ, инчунин, дар пойтахт барои ақаллиятҳои миллии бо забони давлатӣ таҳсилкунанда ва дигар мутахассисон марказҳои омӯзиши забони тоҷикиро ройгон таъсис диҳад. Барои таҳкими забони давлатӣ дар муассисаҳои томактабӣ назоратро ҷиддӣ ба роҳ монад, то муошират ва маҳорату малакаи эҷоди нутқи кӯдак бо забони давлатӣ ва модараш дар ин марҳилаву зинаҳо ташаккул ёбад, ки он дар омӯзиши комили забони давлатӣ ва азхудкунии забонҳои хориҷӣ мусоидат менамояд.

Сардори шуъбаи танзими истилоҳот
Раҳим Зулфониён
22.01.2024

Баҳодиҳии муҳтаво: 
5
Баҳои миёна: 5 (1 овоз)

САДА – ҶАШНИ УМЕД БАР РӮЗГОРИ ОБОД

Ҳайати тадорукот's picture
Ношир: Ҳайати тадорукот Санаи интишор: 29 Феврал, 2024 - 20:56

Сада ҷашни мулуки номдор аст,
Зи Афредуну аз Ҷам ёдгор аст.

Сада мисли Наврӯзу Тиргон ва Меҳргон яке аз ҷашнҳои бузурги мавсимии мо ориётаборон аст.
Ҷашни Сада мисли ҷашнҳои Наврӯзу Тиргон ва Меҳргон яке аз ҷашнҳои бузурги мо ориёитаборон аст, ки ин ҳазорсолаҳо пеш таҷлил мешуду ба ҳаёти марди деҳқон ва ба кулли мардумони ориёӣ мансуб асту аз маънавиёт, рӯзгор ва фалсафаи зиндагии ин мардумон дар кору фаъолият ва заҳмат дарак медиҳад.
Ниёгони мо дар поёни чиллаи калон ҷашни Садаро ороставу таҷлил мекарданд, ва ба гуфтаи А. Берунӣ сада ба он хотир ном бурдаанд, ки то ҷашни Наврӯз 50 шабу 50 рӯз боқӣ мемонад. Дар гоҳшумории бостонии ниёгонамон ҷашни Сада ҳамасола рӯзи 10-уми моҳи баҳмани солшумории шамсӣ ҷашн гирифта мешуд ва тайи чандин солҳост, ки дар даврони соҳибистиқлолии кишварамон мутобиқан ба он рӯз ҳар сол 30-юми январ ҷашни Сада таҷлил карда мешавад. Бо афрӯхтани оташ, мардумон гирди гулхан базму шодиҳо барпо мекунанд.
Бунёд ниҳодани ҷашни Сада дар “Шоҳномаи”-и безаволи ҳаким Фирдавсии Тусӣ бо нишондоди ривоёти воқеан таърихиву асотириаш , ки ҳаққонияти воқеӣ дорад, оварда шудааст.

Шаб омад, барафрӯхт оташ ба кӯҳ
Ҳам он шоҳу дар гирди шоҳон гурӯҳ.
Яке ҷашн кард он шабу бода х(в)ард,
Сада номи он ҷашни фархунда кард,
Зи Ҳушанг монд ин Сада ёдгор,
Басе бод чун ў дигар шаҳриёр.
                                                     (Фирдавсӣ)

Муҳаққиқон бар он ақидаанду иброз медоранд, ки Ҷашни Сада яке аз ҷашнҳои миллии мо тоҷикон буда, аз ибтидои моҳи феврали милодӣ то аввали моҳи март давом мекунад. Ва шояд таҷлили он сад рӯз ҳам давом кунад, зеро оғози фаъолияти деҳқонон, ба вижа, боғпарварон бо корҳои ниҳолшинонӣ, буридани шоху навдаҳои бемори дарахтони пиру беҳосил ва сустинкишофёбанда, нарм кардани бехи иниҳолу дарахтон, яхобмонӣ, коркарди ради боғу майдонҳои дарахтони сербар дар ин айём оғоз меёбад...
Ҳамин рисолату саромадҳои некпаёнаи Сада, ки бо оғози тараддуду ташвиши деҳқон сар мешавад, таҷрибаи чандинҳазорсолаи ниёгони деҳқонзодаи мосту Садаро низ ҳамчун ҷашни деҳқон бо шукӯҳу шаҳомати хоса таҷлил мекунанд.
Ин таҷлили Сада ба суди мардум буда, мардумон дар минтақаи боду ҳавои мусоид ба ҳар як навъи меваю сабзиҷот фаъолияти хешро оғоз мекунанд...
Муаллифи луғатномаи «Фарҳанги Ҷаҳонгирӣ» дорои се маънӣ будани вожаи садаро таъкид кардааст: «сада бо аввалу сонӣ мафтуҳ се маънӣ дорад. Аввал номи ҷашнест, ки порсиён дар даҳуми моҳи баҳман кунанд ва оташ бисёр афрўзанд ва мулуку салотин мурғон ва ҷонварони саҳроиро гирифта дастаҳои гиёҳ бар пояшон баста, оташ дар он барзананд ва раҳо кунанд... ва ваҷҳи тасмияаш ба сада, он аст, ки чун Кайумарсро сад фарзанд закуру анос ба вуҷуд омаданд ва ба ҳадди рушду тамйиз расиданд, фармуд, ки оташ бисёр афрўхтанд, бад-он сабаб онро сада ном ниҳод;
Дувум номи қарияест аз қурои Испоҳон;
Савум номи дарахтест дар Дорулмарз ва дар Мовароуннаҳр аз дигар билоди Эрон ва Турон бештар шавад ва ба масобае бузург бошад, ки танаи он ба душворӣ дар бағали се-чор кас дарояд ва баргҳояш ба маротибае анбўҳ, ки борон аз он нагзарад ва то дувист савор дар сояи он дарахт ором тавонанд гирифт...» (13, 800-802).
Муаллифони дигар фарҳангномаҳо ба ҷуз маъниҳои зикршуда, ифодагари мафҳуми мухталиф будани ин вожаро зикр намудаанд, аз ҷумла «воҳиди замон баробари сад сол, қарн» (2, 745), «...ба маънии мутлақ оташи шуълавар истеъмол шуда» ва ғайра.
Чунонки зикр гардид муаллифи «Фарҳанги Ҷаҳонгирӣ» дар баробари маъниҳои дигари вожаи сада номи деҳае дар Испоҳон будани онро зикр кардааст. Ғайр аз ин академик Раҳим Массов зимни баррасии ахбори анҷумани ҷуғрофиёии императории рус дар қатори деҳоти тоҷикнишини вилояти Намангон рустоеро бо номи Сада зикр менамояд.
Боиси тазаккур аст, ки ҷашнҳои милли мо тоҷикон, Сада, Наврӯз, Тиргон ва Меҳргон ҳама маҳсулу офарида ба зиндагию кори деҳқон мебошад, ки аз фаъолият оғоз шудаву ба ҷамъбаст фаро мерасанд. Ва ин таъсири мусбат ба ҳаёти мардумон мебошад, ки дар фаъолият ва додугирифти байниҳамдигарии босамарона анҷом меёбад ва бешак ин ҷашнҳо вобаста ба коинот буда метавон робитаи табиат ва инсон дар он равшан таҷассум ва инъикос меёбад.
Дар омад-омаду фаро расидани ҷашни Сада насли наврасу ҷавони хонаводаҳои тоҷикон бо шукуфтани гулҳои нахустини ин мавсим – сияҳгӯшу бойчечак хона ба хона давр зада, аз муждаи нахустин ба баҳору Наврӯз ва зиндагии нав дарак медоданду таронаҳои зиёде дар ин маврид суруда шудаанд...
Моҳи декабри соли гузашта номинаи муштараки Тоҷикистону Эрон – “Ҷашни Сада” дар шаҳри Касани Ҷумҳурии Ботсвана ҷаласаи 18-уми Кумитаи байнидавлатӣ доир ба ҳифзи мероси фарҳангии ғайримоддии ЮНЕСКО ҳамчун ҷашни миллии мо тоҷикон тасдиқ гардид ва имсол Тоҷикистон ҷашни Садаро дар сатҳи ҷаҳонӣ таҷлил менамояд.
Пешвои миллат муҳтарам Э. Раҳмон дар бораи ҷашни Сада фармудаанд:
“Сада моҳиятан ҷашни кишоварзон буда, ба марди деҳқон аз наздик шудани фасли баҳору оғози корҳои саҳро хабар медиҳад ва аҳли заҳматро ба андешаи давраи нави кишоварзӣ ва боғдорӣ ҳидоят менамояд. Марди кишоварз бо нияти нек ба фасли баҳор тайёрӣ мебинад ва тибқи таомули аҷдодӣ хокистари гулхани ҷашни Садаро бо умеди ҳосили фаровон ба замин мепошад.”.
Дар шароити имрӯзаи мо таҷлили Ҷашни Сада ва арҷгузорӣ ба он, инчунин, гиромидошти он аҳаммияти бузург дорад. Чунки ин нахустфаъолияти мардуми деҳқон барои сабзу хуррам ва ободу осоишта гаштани зиндагисту мо ҳоло онро дар раванди пешрафту пешбурди ҳадафҳои “иқтисоди сабз”, ё ин ки “энергияи сабз” мебинему баҳри рушди ин омилҳо кӯшиш мекунем. Зеро
Сабзу хуррам нигоҳ доштани сайёра ва умуман, минтақаҳои зисти одамон, аз ҷиҳати экологӣ худ аз оғози таҷлили Сада сарчашма мегирад, ки боғдориву киштукори босамар ва сабзазоркунонӣ қадамҳои нахусти онанд.
Пос доштани анъанаҳои неку хирадпарвари ниёгонамон, аз ҷумла, ҷашни Сада ва бо арҷгузорӣ эҳё намудан ва шукӯҳманд сохтаву ҷашн гирифтани ин маросим дар шууру зеҳни мардум ва ҷомеаи имрӯзаи мо аз аҳамият холӣ нест, зеро дар баробари оғози фараҳмандиву ибтидои тараддуди деҳқон будани он ин ҷашну ин суннату анъана аҳаммияти тарбиявию ахлоқӣ ва таърихию ҳуқуқӣ низ дорад. Зеро ин ҷашн баҳри некуаҳволии инсоният ва зиндагиву рӯзгори ободи мардумон офарида шудаасту тараннумгари сулҳу дӯстии одамон мебошад, то ки онҳо дар ваҳдату ягонагӣ ва дастиҳамгириҳо аҳлона рӯзгор ба сар баранд.
Дар воқеъ, ҷашни Сада таҷассумгари ғояҳои неки башардӯстона буда, он мардумро ба дӯстиву ободкорӣ даъват мекунад.

Ҷашни Сада муборак ҳамватанони азиз!

Раҳим Зулфониён -
сардори шуъбаи танзими
истилоҳоти Кумитаи забон ва
истилоҳоти назди ҲҶТ

Баҳодиҳии муҳтаво: 
5
Баҳои миёна: 5 (1 овоз)

САҲМИ ПЕШВОИ МИЛЛАТ – ПРЕЗИДЕНТИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН МУҲТАРАМ ЭМОМАЛӢ РАҲМОН ДАР БАЛАНД БАРДОШТАНИ МАЪРИФАТИ ҲУҚУҚИИ ШАҲРВАНДОН ДАР СОҲАИ ЗАБОНИ ДАВЛАТӢ

Ҳайати тадорукот's picture
Ношир: Ҳайати тадорукот Санаи интишор: 27 Феврал, 2024 - 12:12

Мансурӣ Шодмон Ҷамолиддинзода
номзади илмҳои ҳуқуқ, дотсент, омӯзгори кафедраи ҳуқуқи соҳибкорӣ
ва тиҷоратии факултети ҳуқуқшиносии Донишгоҳи миллии Тоҷикистон
Тел.: 900-12-00-55, Mansoorovshj@mail.ru  

ВКЛАД ЛИДЕРА НАЦИИ-ПРЕЗИДЕНТА РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН УВАЖАЕМОГО ЭМОМАЛИ РАХМОНА В ПОВЫШЕНИЕ ПРАВОВОГО ПРОСВЕЩЕНИЯ ГРАЖДАН В ОБЛАСТИ ГОСУДАРСТВЕННОГО ЯЗЫКА
Мансури Шодмон Джамолиддинзода
кандидат юридических наук, доцент, преподаватель кафедры предпринимательского
и коммерческого права юридического факультета Национального университета Таджикистана
Тел.: 900-12-00-55, Mansoorovshj@mail.ru

THE CONTRIBUTION OF THE LEADER OF THE NATION, THE PRESIDENT OF THE REPUBLIC OF TAJIKISTAN, DEAR EMOMALI RAHMON, TO IMPROVING THE LEGAL LITERACY OF CITIZENS IN THE FIELD OF THE STATE LANGUAGE
Mansuri Shodmon Jamoliddinzoda
candidate of legal sciences, associate professor, teacher of the department of business
and commercial law of the Faculty of Law of the National University of Tajikistan
Тel.: 900-12-00-55, Mansoorovshj@mail.ru

Фишӯрда. Дар мақолаи мазкур сухан дар бораи саҳми Пешвои миллат – Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон дар соҳаи забони давлатӣ меравад. Қайд менамоем, ки дар даврони соҳибистиқлолии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои танзим ва таъмини рушди сиёсати забони давлатӣ санадҳои меъёрии ҳуқуқии зиёд қабул гардидаанд, ки дар ин замина дигаргуниҳои назаррас бавуҷуд омадааст, ки ин ҳама хизматҳои Пешвои миллат мебошад. Тибқи қонунгузории ҶТ барои ҳаммаи миллатҳо ва халқиятҳо шароити забонӣ фароҳам оварда шудааст. Вале баъзеи шаҳрвандон ва соҳибкорони инфиродӣ ба забони давлатӣ арҷ намегузоранд, бетарафӣ зоҳир менамоянд, талаботи қонунгузорӣ ва меъёрҳои забони адабии давлатиро, ки барои баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон мусоидат менамояд, риоя намекунанд, дар натиҷа барои таъмини ҳифзи забони давлатӣ мушкилот бавуҷуд меояд.

Калидвожаҳо: Пешвои миллат, баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон, забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон, омӯзиши забони давлатӣ, истилоҳот, номгузорӣ, реклама, рекламаи номуносиб, тамғаи молӣ, навиштаҷоти молу маҳсулот, рекламадиҳанда, ширкатҳои реклама истеҳсолкунанда, реклама истифодарбаранда, субъектҳои хоҷагидор, ташкилоту муассисаҳо, нуқтаҳои савдо ва марказҳои хизматрасонӣ.

Аннотация. В данной статье речь идет о вкладе Лидера нации – Президента Республики Таджикистан уважаемого Эмомали Рахмона в повышение правовой просвещения граждан в области государственного языка. Отметим, что в период независимости Республики Таджикистан для регулирования и обеспечения развития государственной языковой политики было принято много нормативных правовых актов, в которых произошли значительные изменения, которые являются заслугами Лидера нации. В соответствии с законодательством РТ созданы языковые условия для объединения наций и народностей. Однако некоторые граждане и индивидуальные предприниматели не претендуют на государственный язык, проявляют нейтралитет, не соблюдают законодательные требования и нормы государственного литературного языка, способствующие повышению правовой грамотности граждан, в результате возникают проблемы с обеспечением защиты государственного языка.
Ключевые слова: Лидер нации, повышение правовой просвещения граждан, государственный язык Республики Таджикистан, изучение государственного языка, терминов, наименований, рекламы, ненадлежащей рекламы, товарных знаков, надписей на товарах и товарах, рекламодателей, рекламных компаний-производителей, рекламодателей, хозяйствующих субъектов, организаций и учреждений, торговых точек и центров обслуживания.

Annotation. This article is about the contribution of the Leader of the Nation, the President of the Republic of Tajikistan, dear Emomali Rahmon, to improving the legal literacy of citizens in the field of the state language. It should be noted that during the period of independence of the Republic of Tajikistan, many normative legal acts were adopted to regulate and ensure the development of the state language policy, in which significant changes took place, which are the merits of the Leader of the Nation. In accordance with the legislation of the Republic of Tatarstan, linguistic conditions have been created for the unification of nations and nationalities. However, some citizens and individual entrepreneurs do not apply for the state language, show neutrality, do not comply with the legislative requirements and norms of the state literary language, which contribute to improving the legal literacy of citizens, as a result, problems arise with ensuring the protection of the state language.
Keywords: The leader of the nation, improving the legal literacy of citizens, the state language of the Republic of Tajikistan, the study of the state language, terms, names, advertising, inappropriate advertising, trademarks, inscriptions on goods and goods, advertisers, advertising companies, manufacturers, advertisers, business entities, organizations and institutions, retail outlets and service centers.

Дар идоракунии давлатӣ Паёми Пешвои миллат – Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун санади муҳими мақомоти давлатӣ ба ҳисоб рафта, дар он моҳияти идоракунӣ ва дурнамои ояндаи давлатдорӣ таҷассум ёфтааст. Пешвои миллат дар Паёми навбатӣ ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон 28 декабри соли 2023 муроҷиат намуда, иброз доштанд, ки сиюмин солгарди қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар мамлакат таҷлил карда мешавад, аз ин рӯ, соли 2024-ро соли маърифати ҳуқуқӣ эълон намуданд. [1].
Шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон бо масъулияти баланд ва иродаи худ барои таъмини озодӣ, баробарҳуқуқӣ, соҳибихтиёрии давлат ва бунёди ҷомеаи адолатпарвар идоракунии президентиро интихоб намуда, саҳми арзандаи худро дар идоракунии эъмори давлатдорӣ гузоштаанд. Ин амалҳои неки шаҳрвандон аз он шаҳодат медиҳад, ки миллати тоҷик аз рӯйи урфу одат ва анъанаҳои миллияшон амал намуда, фарҳанги инсондӯстӣ ва ватандӯстӣ дорад, ки ин маърифати маънавии миллати тоҷик мебошад.
Идоракунии давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона дар асоси боби 1 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон аз ҷониби халқ эътироф карда шудааст. Шакли идораи Ҷумҳурии Тоҷикистон президентӣ мебошад. Тоҷикистон давлати иҷтимоӣ буда, барои ҳар як инсон шароити зиндагии арзанда ва инкишофи озодонаро фароҳам меорад. Тоҷикистони соҳибистиқлол, ки заминаи эъмори давлати мустақили миллӣ ва пешравии тамоми ҷанбаҳои ҳаёти мардуми кишварро фароҳам овардааст, яке аз дастовардҳои муҳимтарини мо мебошад. Дар ин замина 30 декабри соли 2023, №668 фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи эълон гардидани соли 2024 «Соли маърифати ҳуқуқӣ» батасвиб расидааст. [2].
Яке аз рукнҳои идоракунии давлатӣ ин ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд мебошад, зеро шаҳрвандон ҷузъи ҷудонопазири ҷомеа мебошанд. Дар ин замина, Пешвои муаззами миллат ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрвандро дар маъди аввал гузошта, дар даврони соҳибистиқлолии Тоҷикистон ҷоннисориҳо намуда, гурезаҳоро ба ватан баргардонданд, миллати тоҷикро сарҷам намуданд, қонунгузорӣ ва санадҳои меъёрии ҳуқуқии заруриро таҳия ва қабул намуданд, идоракунии давлатиро дар се таҷзияи ҳокимият, қонунгузорӣ, иҷроия ва судӣ ба роҳ монда, иқтисодиёти давлатиро дар сатҳи зарурӣ баланд бардоштаанд, ки дар муҳтавои Паём пешниҳоди мардуми Тоҷикистон гаштааст.
Дар Иҷлосияи даҳуми Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон заминаи ҳуқуқии забони тоҷикӣ баъди қабул гардидани Қонуни забони Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 22 июли соли 1989 [3] фароҳам оварда шудааст. Қонуни мазкур дар давраи Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон як давраи муайян амал намудааст, ки дар танзим ва ҳифзи забони тоҷикӣ мушкилоти сиёсиву фарҳангӣ, иқтисодиву иҷтимоӣ ва ғайра ҷой дошт, бинобар ин рушди забони тоҷикӣ ба сифати забони давлатӣ ғайриимкон буд ва ба талаботи муқаррароти Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ мутобиқ набуда, ба такмил ниёз дошт.
Аз ин рӯ, бо ибтикори Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо мақсади ҳифз ва гиромидошти забони тоҷикӣ ҳамчун забони давлатӣ Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 5 октябри соли 2009, №553 [4] қабул гардид, ки вазъи ҳуқуқии забони давлатиро муайян ва истифодаи онро дар Ҷумҳурии Тоҷикистон танзим менамояд. Ҷумҳурии Тоҷикистон истифода, ҳимоя ва рушди забони давлатиро таъмин намуда, забони давлатӣ дар ҳама соҳаҳои ҳаёти сиёсӣ, қонунгузорӣ, иҷтимоӣ, иқтисодӣ, илмӣ, фарҳангӣ, робитаҳои дипломатӣ, воситаҳои ахбори омма ва ғайра истифода мегардад.
Тибқи моддаи 2 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон забони давлатии Тоҷикистон забони тоҷикӣ аст. [5] Забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон забони тоҷикӣ мебошад, ки тибқи талаботи моддаи 3 Қонуни мазкур ҳар як шаҳрванд вазифадор аст забони давлатиро донад. Дар асоси банди 3-и Нақшаи чорабиниҳо оид ба иҷрои дастуру супоришҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни мулоқот ба муносибати Рӯзи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон (5 октябри соли 2010) ба Қонуни конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи интихоби вакилон ба маҷлисҳои маҳаллии вакилони халқ», Қонуни конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи судҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон», Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи хизмати давлатӣ», Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи мақомоти худидоракунии шаҳрак ва деҳот» ва ғайра тағйиру иловаҳо вобаста ба донистани забони давлатӣ ворид карда шудааст, ки ин иқдоми наҷиб ҳангоми озмунҳо доир ба санҷиши кормандони мақомоти ҳокимияти давлатӣ, новобаста аз шакли ташкилию ҳуқуқияшон мусоидат намуд. Инчунин, ҳангоми истифодаи забони давлатӣ риояи муқаррароти қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ ва аломатҳои китобатӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон [6] ҳатмӣ мебошад.
Забони давлатӣ дар фаъолияти кори мақомоти давлатӣ ва ҷомеа дар муносибатҳои расмии шифоҳӣ ва хаттӣ ҳамчун воситаи асосии коргузорӣ ва муошират мавриди истифода қарор дорад. Дар асоси муқаррароти Қонуни мазкур коргузории мақомоти ҳокимияти қонунгузор, иҷроия ва судӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ба забони давлатӣ сурат мегирад. Коргузории ташкилотҳое, ки дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон фаъолият дорад, ба забони давлатӣ сурат мегирад. Забони дигар тибқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон истифода мешавад. Тартиби коргузорӣ ва ҳуҷҷатнигорӣ дар Маҷлиси миллӣ ва Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, судҳо ва Дастгоҳи иҷроияи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон тибқи санадҳои меъёрии ҳуқуқии дахлдор ба танзим дароварда мешавад. [7]
Санадҳои меъёрии ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба забони давлатӣ таҳия ва қабул гардида, интишори расмии онҳо дар воситаҳои ахбори омма ба забони давлатӣ интишор шуда, дар ҳолатҳои пешбининамудани қонунгузорӣ ба забонҳои дигар аз тарафи мақоми ваколатдор тарҷума карда мешаванд. Матни санади меъёрии ҳуқуқӣ бояд бо риояи услуби расмии забони адабӣ, содда ва равону фаҳмо баён карда шавад, ки тафсири ҳархелаи меъёрҳоро истисно намояд. Истилоҳоти санади меъёрии ҳуқуқӣ бояд бо истифода аз калима ва ибораҳои оммафаҳм тартиб дода шуда, ҳамон як истилоҳ дар қонунгузорӣ як маъноро ифода намуда, мазмуни ягона дошта бошад. [8] Бинобар ин, мақомоти ҳокимияти давлатӣ милликунонии забони қонунгузориро ба забони давлатӣ ба роҳ монда, дар асоси принсипҳои қонуният, адолат, ҳуқуқэҷодкунӣ, ошкорбаёнӣ, шаффофият, илмият, касбият, афзалияти ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд фаъолият менамоянд, ки ҷиҳати баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон дар доираи риояи меъёри забони адабӣ мусоидат менамояд.
Дар Қонуни мазкур забони кории Қувваҳои Мусаллаҳи Ҷумҳурии Тоҷикистон, қисмҳои ҳарбӣ ва ҷузъу томҳои он забони давлатӣ муқаррар шуда, дар машқҳои якҷоя бо кишварҳои хориҷӣ забони дигаре, ки муқаррар шудааст, истифода мегардад. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон забони таҳсил ба забони давлатӣ сурат мегирад. Дар муассисаҳои таълимии томактабӣ, таҳсилоти умумӣ, ибтидоии касбӣ, миёнаи касбӣ, олии касбӣ ва таҳсилоти касбии баъд аз муассисаҳои олии таълимӣ омӯзиши ҳатмии забони давлатӣ таъмин карда мешавад. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон забони илм забони давлатӣ муқаррар шуда, дар таҳқиқоти илмӣ забонҳои дигар низ метавонанд истифода шаванд. Чорабиниҳои фарҳангӣ, фарҳангии байналмилалӣ ва байнидавлатӣ дар ҳудуди ҷумҳурӣ ба забони давлатӣ баргузор гардида, метавонанд ба забонҳои дигар сурат гирад. Забони воситаҳои ахбори омма тибқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ба забони давлатӣ ва ба забонҳои дигар ба роҳ монда мешавад.
Назорати татбиқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» дар ҷумҳурӣ тибқи қисми 4 Низомнома Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар мақомоти ҳокимияти давлатӣ, вазорату идораҳо, ва корхона, муассиса ва ташкилотҳои дигари давлатӣ [9] ба роҳ мемонад. Инчунин, бо мақсади танзим намудани забони тарҷумаи номгузорӣ, навиштаҷоти эълону реклама ва тамғаҳои молӣ дар ҷумҳурӣ Муассисаи давлатии «Маркази миллии тарҷума»-и назди Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Чумҳурии Тоҷикистон таъсис гардида, аз соли 2024 фаъолият менамояд. [10]
Тибқи банди 21) моддаи 10 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи санҷиши фаъолияти субъектҳои хоҷагидор» ваколати мақоми давлатӣ дар соҳаи забон ва истилоҳот, [11] яъне Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон муқаррар гардида, риояи қонунгузории забони давлатӣ мунатзам назорат бурда мешуд. Мутаассифона, ваколати мазкур бо мақсади дастгирии соҳибкорон ва кам намудани санҷиши фаъолияти субъектҳои хоҷагидор бо пешниҳоди Шурои ҳамоҳангсозии фаъолияти мақомоти санҷишии Кумитаи давлатии сармоягузорӣ ва идораи амволи давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон 15 марти соли 2023, №1949 аз Қонуни мазкур хориҷ карда шуд. Айни замон Кумита чунин ваколати назорати эълону реклама, номгузории ташкилоту муассисаҳои ғайридавлатӣ, нуқтаҳои савдо, марказҳои хизматрасонии маишӣ, тамғаҳои молӣ ва хизматрасониро надорад.
Инчунин, дар асоси моддаҳои 8-11 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи бақайдгирии давлатии шахсони ҳуқуқӣ ва соҳибкорони инфиродӣ» масъалаи номгузории шахсони ҳуқуқӣ ва соҳибкорони инфиродӣ ба забони давлатӣ ба роҳ монда мешавад. [12] Дар ин соҳа мушкилоти тарҷума, баргардон ва ҳуруфгардон намудани номгузорӣ вуҷуд дорад. Бинобар ин, дар қисми 3 моддаи 18 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» мавқеи забони давлатӣ номуайян буда, калимаи «баргардон» нодуруст истифода шуда, мантиқан ғалат корбурд шуда, он маънои тарҷума ва ҳуруфгардонро дар як маврид дода наметавонад. Зеро тарҷума ва ҳуруфгардон ду ҳолати гуногун мебошанд ва ин ду ҳолатро наметавон бо як калимаи «баргардонидан» ифода кард. Бинобар ин, бо мақсади танзим намудани ҳамагуна номгузорӣ қисми 3 моддаи 18 таҷдиди назар карда шуда, дар таҳрири нав пешбинӣ кардан зарурат дорад: «3. Номгузории ташкилотҳои хориҷӣ ва муштарак дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ба забони давлатӣ ба роҳ монда шуда, ба забонҳои дигар низ ҳуруфгардон ва ё тарҷума мешавад.».
Эълону реклама дар ҳудуди ҷумҳурӣ ба забони давлатӣ интишор гардида, тибқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ба забонҳои дигар низ интишор карда мешаванд. Инчунин, номи ташкилоту муассисаҳои ватанӣ, хориҷӣ ва муштарак ба забонҳои дигар низ ба роҳ монда мешавад. Бинобар сабаби маҳдуд шудани ваколати Кумита, татбиқи меъёрҳои муқарраршударо минбаъд дар ҳамкорӣ бо мақомтои Хадамоти зиддиинҳисории  назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, Кумитаи андози назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, мақомоти иҷроияи маҳалии ҳокимияти давлатии вилоятҳо, шаҳри Душанбе ва шаҳру ноҳияҳои тобеи ҷумҳурӣ амалӣ менамояд. Яъне корманди Кумита дар гурӯҳҳои кории мақомоти дахлдор ҳангоми даъват шудан ҳамчун мутахассиси соҳаи забони давлатӣ иштирок намуда, хулосаи худро расман вобаста ба талаботи Қонуни мазкур пешниҳод менамояд.
Меъёри талаботи қисми 2 қонунгузории соҳаи забони давлатӣ хусусияти ҳаволадиҳанда дошта, масъалаи забони давлатӣ дар қисми 4 моддаи 5 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи реклама» муқаррар шудааст. Реклама дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон ба забони давлатӣ ва бо салоҳдиди рекламадиҳандагон, инчунин, ба дигар забонҳо, паҳн карда мешавад. Ин муқаррарот  ба радиошунавонӣ, пахши телевизионӣ ва нашрияҳои чопие, ки танҳо ба забони давлатӣ, забонҳои дигар миллатҳои дар Ҷумҳурии Тоҷикистон истиқоматдошта ва забонҳои хориҷӣ сурат мегиранд, инчунин ба тамғаҳои молии (тамғаҳои хизматрасонӣ) ба қайд гирифташуда дахл надоранд. [13]
Дар Қонуни мазкур ҳуқуқ ва уҳдадориҳои рекламадиҳанда, истеҳсолкунанда, паҳнкунанда ва истифодабарандагони реклама мушаххас муайян карда шудааст, масъалаи ҳифзи забони давлатиро сарфиназар намуда, дар доираи талаботи қонунгузорӣ фаъолият наменамоянд, ки мушкилоти зиёди соҳаи забони давлатӣ бавуҷуд омадааст. Ҳамзамон, қайд менамоем, ки муносибатҳои соҳаи реклама, махсусан рекламаи номуносибе, ки метавонад истифодабарандагонро ба иштибоҳ андозад, ба саломатӣ, тарзи ҳаёт, шаъну шарафи онҳо ё эътибори кории шахсони воқеӣ ва ҳуқуқӣ зарар расонад ва ба принсипҳои башардӯстӣ ва ахлоқӣ таҳдид намояд манъ мебошад.
Қобили зикр аст, ки масъалаи танзими реклама тибқи банди 5 моддаи 10 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи санҷиши фаъолияти субъектҳои хоҷагидор» дар ваколати мақоми давлатӣ дар соҳаи фаъолияти зиддиинҳисорӣ, яъне Хадамоти зиддиинҳисории назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон қарор дошта, назорат мебарад.
Инчунин, дар асоси моддаи 11 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тамғаҳои молӣ ва тамғаҳои хизматрасонӣ» талабот оид ба пешниҳоди ариза дар бораи бақайдгирии тамғаи молӣ ба Идораи патентӣ аз ҷониби шахси воқеӣ ва ҳуқуқӣ пешбинӣ карда шудааст. Ариза ба забони давлатӣ ё забони русӣ пешниҳод карда мешавад.
Ҳуҷҷатҳои ба ариза замимашаванда бо забони давлатӣ ё забони дигар пешниҳод мегарданд. Агар ин ҳуҷҷатҳо бо забони дигар пешниҳод шуда бошанд, ба ариза тарҷумаи онҳо ба забони давлатӣ замима карда мешавад. Тарҷумаро ба забони давлатӣ на дертар аз ду моҳи пас аз санаи ба аризадиҳанда фиристодани огоҳиномаи Идораи патентӣ оид ба зарурати иҷрои ин шарт пешниҳод намудан мумкин аст.
Тибқи моддаи 27 Қонуни мазкур истифодабарии тамғаи молӣ ва оқибатҳои истифода набурдани он муқаррар карда шуда, шахсони воқеӣ ва ҳуқуқӣ, соҳибкорони инфиродӣ ҳуқуқ доранд дар молҳо, тамғакоғазҳо, борпечҳои молҳое, ки истеҳсол, барои фурӯш пешниҳод ва фурӯхта мешаванд, дар намоишгоҳу ярмаркаҳо намоиш дода ё ба тарзи дигар ба ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои муомилоти маданӣ ворид карда мешаванд ба роҳ монанд.
Аз меъёри моддаи 11 Қонуни мазкур бар меояд, ки ҳуҷҷатгузории Муассисаи давлатии Патенту иттиллооти назди Вазорати рушди иқтисод ва саводи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба забони давлатӣ ба роҳ монда мешавад. Ариза ба забони давлатӣ ва дигар забонҳо ба идораи мазкур пешниҳод мешавад. Вале дар талаботи Қонуни мазкур масъалаи танзими тамғаи молӣ ва тамғаи хизматрасонӣ муқаррарот оид ба забони давлатӣ ва ё ба кадом забонҳо бошад, мушаххас вуҷуд надорад. Танҳо дар моддаи 27 Қонуни мазкур дар сурати мавҷуд будани сабабҳои узрноки истифода набурдани тамғаи молӣ дар молҳо ва ё борпечҳои онҳо ба кор бурдани тамғаи молӣ дар реклама, нашрияҳои чопӣ, бланкҳои расмӣ, дар лавҳаҳо, ҳангоми намоиши экспонатҳо дар намоишгоҳҳо ва ярмаркаҳои дар Ҷумҳурии Тоҷикистон гузаронидашаванда ҳамчун истифодаи тамғаи молӣ эътироф шуда метавонад. [14]
Боиси тазаккур аст, ки меъёри талаботи қисми 4 моддаи 5 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи реклама» хусусияти ҳаволадиҳанда дошта, дар моддаи 27 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тамғаҳои молӣ ва тамғаҳои хизматрасонӣ» таҷасум ёфтааст, ки дар мавриди истифода бурдани тамғаи молӣ ва тамғаи хизматрасонӣ шахсони воқеӣ, ҳуқуқӣ ва соҳибкорони инфиродӣ ҳуқуқ доранд тамғаи молии худро ҳамчун рекламаи молу маҳсулот ва хизматрасонӣ истифода баранад. Бинобар ин, дар асоси қисми 4 моддаи 5 қонунгузории соҳаи реклама масъалаи дахл надоштани танзими бақайдгирии тамғаҳои молӣ истисно карда шудааст, ки дар натиҷа мухолифатҳо бавуҷуд омада, масъалаи танзими тамғаҳои молӣ ба забони давлатӣ ҷой надорад, то ҳол нофаҳмиҳо ва риоя нагардидани талаботи қонунгузории соҳаи забони давлатӣ дар ин соҳаҳо ҷой дорад.
Инчунин, танзим намудани номгузорӣ, навиштаҷоти молу маҳсулот, тамғаҳои молӣ ва тамғаҳои хизматрасонӣ яке аз масъалаҳои муҳим дар соҳаи идоракунии давлатӣ ва бахши хусусӣ, аз ҷумла, соҳибкорони инфиродӣ ба шумор меравад, ки тибқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тамғаҳои молӣ ва тамғаҳои хизматрасонӣ» амалӣ карда мешавад. Вале дар Қонуни мазкур муқаррароте вуҷуд надорад, ки масъалаҳои забони давлатиро ба пуррагӣ танзим намояд. Бинобар ин, ҷиҳати танзим намудани масъалаҳои забони давлатӣ дар Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» моддаи 181 бо мақсади танзим намудани номгузорӣ, навиштаҷоти молу маҳсулот, тамғаҳои молӣ ва тамғаҳои хизматрасонӣ пешниҳод мешавад.
Таҳлил ва омӯзиши қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон аз он шаҳодат медиҳад, ки дар соҳаҳои танзими номгузорӣ, эълону реклама ва тамғаҳои молӣ мушкилоти гуногуни забони давлатӣ ҷой дошта, тибқи қонунгузории дар алоҳидагӣ, танзим карда мешаванд. Онҳо дар идоракунии давлатӣ нақши худро дошта, муҳим арзёбӣ мегарданд. Чунки номгузорӣ, эълону реклама ва тамғаҳои молӣ тибқи қонунгузорӣ ва санадҳои байналмилалие, ки Тоҷикистон онҳоро эътироф намудааст, танзим карда мешаванд. Мисол, Созишнома дар бораи ҳамкории давлатҳои аъзои Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил дар соҳаи танзими фаъолияти реклама, ки 19 декбри соли 2003 дар шаҳри Москва ба имзо расидааст, аз ҷониби Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30 апрели соли 2004 тасдиқ гардидааст ва Конвенсияи Париж оид ба ҳифзи моликияти саноатӣ аз 20 марти соли 1883 бо тағйиру иловаҳо.
Номгузорӣ метавонад ҳамчун тамғаи молӣ ва тамғаи хизматрасонӣ мавриди истифода қарор дода шавад. Тамғаи молӣ ва тамғаи хизматрасонӣ бошад дар як навбат метавонад ҳамчун реклама ва ё номгузорӣ карда шуда, ҳамчун нишонаҳое, ки барои фардикунонии молҳо, корҳои иҷрошаванда ё хизматрасониҳои шахсони воқеӣ ё ҳуқуқӣ, мавриди истифода қарор дода шавад.
Реклама бошад дар як навбат метавонад ҳамчун  иттилооте, ки дар ҳар шакл, тавассути ҳар навъ воситаҳо оид ба шахси воқеӣ ва ҳуқуқӣ, молҳо, ғояҳо ва ташаббусҳо (ахбори рекламавӣ) паҳн мешаванд ва барои доираи васеи шахсон пешбинӣ шуда, барои фурӯхтани молҳо, ғояҳо ва ташаббусҳо мусоидат менамояд.
Мутаассифона, баъзе мутахассисони мақомоти дахлдор, шахсони воқеӣ, ҳуқуқӣ ва соҳибкорони инфиродӣ талаботи қонунгузории соҳаи забони давлатӣ ва дигар қонунгузориро намедонанд ва риоя намекунанд, ки дар натиҷа забони давлатиро ҳамнгоми номгузорӣ ва ё рекламаи ширкатҳо, мағозаҳо, нуқтаҳои савдо, марказҳои хизматрасонӣ, тамғаҳои молӣ сарфи назар намуда, ба забонҳои хориҷӣ таҳия ва истифода мебаранд, ки амалҳои онҳо хилофи қонун мебошад.
Аз ин рӯ, омӯзиш ва таҳлили масъалаҳои танзими номгузорӣ, рекламавӣ ва тамғаи молӣ дар қонунгузории соҳаи забони давлатӣ ва дигар соҳаҳо ҳамаҷониба ба роҳ мондашуда, ҷиҳати ислоҳи мушкилоти ҷойдошта чунин пешниҳод менамоем:
1.Назорати татбиқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон», махсусан, номгузорӣ, реклама ва тамғаҳои молӣ аз ҷониби Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳамкорӣ бо Кумитаи андози назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, Хадамоти зиддиинҳисории назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, Муассисаи давлатии Патенту иттилооти назди Вазорати рушди иқтисод ва савдои Ҷумҳурии Тоҷикистон, мақомоти иҷроияи маҳаллии ҳокимияти давлатии вилоятҳо, шаҳри Душанбе, шаҳру ноҳияҳои тобеи ҷумиҳурӣ ба роҳ монда шавад.
2.Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон тағйиру иловаҳо ба Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон»-ро оид ба танзим намудани масъалаҳои истифода бурдани реклама ба забони давлатӣ ва бо дигар забонҳо бо ҳарфҳои баробар, инчунин, номгузорӣ ва тамғаҳои молии ташкилоту муассисаҳои ватанӣ ва хориҷӣ аввал бо забони давлатӣ ва бо забонҳои дигар бо ҳарфҳои баробар ҳуруфгардон ва ё тарҷумаро таҳия намуда, ба Ҳукумати ҶТ пешниҳод намояд.
3.Кумитаи андози назди Ҳукумати ҶТ ҳангоми зарурат номгузории ширкатҳо, соҳибкорони инфиродӣ, тамғаҳои молӣ ва хизматрасониро бо Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати ҶТ мувофиқа намояд.
4.Хадамоти зиддиинҳисории назди Ҳукумати ҶТ дар ҳамкорӣ бо Муассисаи давлатии Патенту иттилооти назди Вазорати рушди иқтисод ва савдои ҶТ, Муассисаи давлатии Рекламаи берунии ороишии шаҳри Душанбе мақомоти иҷроияи маҳаллии ҳокимияти давлатии вилоятҳо, шаҳру ноҳияҳои тобеи ҷумиҳурӣ талаботи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи реклама»-ро назорат ва таъмин намоянд.
5.Масъалаи танзими маводи реклама тибқи банди 5 моддаи 10 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи санҷиши фаъолияти субъектҳои хоҷагидор» ҷиҳати амалӣ намудани талаботи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи реклама» дар ваколати Хадамоти зиддиинҳисории назди Ҳукумати ҶТ қарор дорад. Аз ин рӯ, ҳамасола дар нақшаи Шурои ҳамоҳангсози фаъолияти субъектҳои хоҷагидори назди Кумитаи давлатии сармоягузорӣ ва идораи амволи давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон реклама, номгузорӣ ва ё тамғаҳои молӣ ва хизматрасоние, ки ҳамчун реклама истифода бурда мешаванд ворид кардашуда, мавриди санҷиш қарор дода шаванд.
6. Муассисаи давлатии Рекламаи берунии ороишии шаҳри Душанбе ба шахсони воқеӣ ва ҳуқуқӣ, соҳибкорони инфиродӣ барои насб намудани реклама номгузорӣ ва ё тамғаҳои молӣ ва хизматрасоние, ки ҳамчун реклама истифода бурда мешаванд, иҷозатнома медиҳад. Аз ин рӯ, ҷиҳати риояи талаботи моддаҳои 13 ва 18 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» ва моддаи 5 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи реклама» аз субъектони мазкур назорат ва талаб намояд.
Ҳамзамон, дар асоси муқаррароти Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» ва Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи реклама» ҳуқуқ ва уҳдадориҳои рекламадиҳанда, истеҳсолкунанда, паҳнкунанда ва истифодабарандагони реклама мушаххас муайян карда шудааст. Аз ин рӯ, бо мақсади танзим намудани реклама, номгузорӣ ва ё тамғаҳои молӣ ва хизматрасоние, ки ҳамчун реклама истифода бурда мешаванд. Мақомоти иҷроияи маҳаллии ҳокимияти давлатии вилоятҳо, шаҳри Душанбе, шаҳру ноҳияҳои тобеи ҷумиҳурӣ ва Муассисаи давлатии Рекламаи берунии ороишии шаҳри Душанбе лоиҳаи қарор оид ба уҳдадор ва вазифадор намудани субъектони рекламадиҳанда, ширкатҳои реклама истеҳсолкунанда, паҳнкунанда ва реклама истифодабаранда таҳия намуда, масъалаи мазкурро таҳти назорати қатъӣ қарор диҳанд.
7.Боиси тазаккур аст, ки меъёри талаботи қисми 4 моддаи 5 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи реклама» хусусияти ҳаволадиҳанда дошта, дар моддаи 27 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тамғаҳои молӣ ва тамғаҳои хизматрасонӣ» таҷасум ёфтааст, ки дар мавриди истифода бурдани тамғаи молӣ ва тамғаи хизматрасонӣ шахсони воқеӣ, ҳуқуқӣ ва соҳибкорони инфиродӣ ҳуқуқ доранд тамғаи молии худро ҳамчун рекламаи молу маҳсулот ва хизматрасонӣ истифода баранад. Бинобар ин, дар асоси қисми 4 моддаи 5 қонунгузории соҳаи реклама масъалаи дахл надоштани танзими бақайдгирии тамғаҳои молии (тамғаҳои хизматрасонӣ) истисно карда шудааст, ки дар натиҷа мухолифатҳо бавуҷуд омада, масъалаи танзими тамғаҳои молӣ ба забони давлатӣ вуҷуд надорад, то ҳол нофаҳмиҳо ва риоя нагардидани талаботи қонунгузории соҳаи забони давлатӣ дар ин соҳаҳо ҷой дорад.
Дар моддаи 11 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тамғаҳои молӣ ва тамғаҳои хизматрасонӣ» муқаррар шудааст, ки ҳуҷҷатгузории Муассисаи давлатии Патенту иттиллооти назди Вазорати рушди иқтисод ва саводи ҶТ ба забони давлатӣ ба роҳ монда мешавад. Ариза ба забони давлатӣ ва дигар забонҳо ба идораи мазкур пешниҳод карда мешавад. Вале, дар талаботи Қонуни мазкур масъалаи танзими тамғаи молӣ ва тамғаи хизматрасонӣ муқаррарот оид ба забони давлатӣ ва ё ба кадом забонҳо бошад, мушаххас вуҷуд надорад. Танҳо дар моддаи 27 Қонуни мазкур дар сурати мавҷуд будани сабабҳои узрноки истифода набурдани тамғаи молӣ дар молҳо ва ё борпечҳои онҳо ба кор бурдани тамғаи молӣ дар реклама, эътироф шудааст.
Аз ин рӯ, Муассисаи давлатии Патенту иттилооти назди Вазорати рушди иқтисод ва савдои ҶТ вазифадор карда шавад, ки дар асоси таҳлилҳои анҷомдодашуда ва омӯзиши қонунгузорӣ лоиҳаи тағйиру иловаҳо ба Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тамғаҳои молӣ ва тамғаҳои хизматрасонӣ»-ро бо дарназардошти ҳифзи сиёсати забони давлатӣ таҳия намояд.
8. Бо мақсади танзим намудани соҳаи номгузорӣ, навиштаҷоти молу маҳсулот, тамғаҳои молӣ ва тамғаҳои хизматрасонӣ яке аз масъалаҳои муҳим дар соҳаи идоракунии давлатӣ ва бахши хусусӣ, аз ҷумла, соҳибкорони инфиродӣ ба шумор меравад, ки тибқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тамғаҳои молӣ ва тамғаҳои хизматрасонӣ» амалӣ карда мешавад. Вале дар Қонуни мазкур муқаррароте вуҷуд надорад, ки масъалаҳои забони давлатиро ба пуррагӣ танзим намояд. Бинобар ин, Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати ҶТ вазифадор аст, ки ҷиҳати танзим намудани масъалаҳои забони давлатӣ дар Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» моддаи 181 бо мақсади танзим намудани номгузорӣ, навиштаҷоти молу маҳсулот, тамғаҳои молӣ ва тамғаҳои хизматрасонӣ пешниҳод намояд.
1. Номгузорӣ ва навиштаҷоти ҳама гуна молу маҳсулоти дар Ҷумҳурии Тоҷикистон истеҳсолшаванда ба забони давлатӣ навишта мешаванд ва дар муносибат бо ташкилотҳои хориҷӣ мумкин аст ба забонҳои дигар низ ҳуруфгардон ва ё тарҷума шаванд.
2. Дастурамалҳо, навиштаҷотҳо ва дигар маводи иттилоотии ҳар як молу маҳсулоти воридотӣ бо забони давлатӣ тарҷума карда мешаванд.
3. Навиштаҷоти тамғаҳои молӣ ва тамғаҳои хизматрасонӣ ба забони давлатӣ ва ба дигар забонҳо тибқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ба роҳ монда мешавад.». Меъёри пешбинигардида саривақтӣ мебошад, чунки субъекти воридкунандаи молу маҳсулот дар қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон танзим карда намешавад. Номгузорӣ, реклама ва тамғаи молии ҳама гуна молу маҳсулоти дар Ҷумҳурии Тоҷикистон истеҳсолшаванда ба забони давлатӣ навишта шуда, метавонад ба дигар забонҳо ҳуруфгардон ва тарҷума шавад.
Қайд менамоем, ки баъзе мутахассисони мақомоти дахлдор, шаҳрвандон ва соҳибкорони инфиродӣ талаботи қонунгузории соҳаи забони давлатиро дар сатҳи зарурӣ намедонанд, ки дар натиҷа забони давлатиро ҳамнгоми номгузорӣ ва ё рекламаи ширкатҳо, мағозаҳо, нуқтаҳои савдо, марказҳои хизматрасонӣ, тамғаҳои молӣ сарфи назар намуда, маводи худро ба забонҳои хориҷӣ таҳия ва истифода мебаранд, ки амалҳои онҳо мувофиқи мақсад намебошад.
Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон забони иттилоот ва коммуникатсия ба забони давлатӣ сурат гирифта, барои истифодаи забони давлатӣ дар технологияҳои иттилоотию коммуникатсионӣ шароит фароҳам оварда мешавад, инчунин, барои ҳифз ва рушди забони тоҷикӣ берун аз ҳудуди ҷумҳурӣ дар асоси санадҳои ҳуқуқии байналмилалие, ки Тоҷикистон онҳоро эътироф намудааст, мусоидат мекунад.
Ташкилотҳое, ки дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон фаъолият мекунанд, дар мукотиба бо мақомоти ҳокимияти давлатӣ ва мақомоти худидоракунии шаҳрак ва деҳот, инчунин бо шаҳрвандон забони давлатиро истифода менамоянд. Мукотиба бо ташкилотҳои хориҷӣ ба забони давлатӣ ва забоне, ки муқаррар шудааст, сурат мегирад.
Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон номгузории мақомоти давлатӣ, мақомоти худидоракунии шаҳрак, деҳот, ташкилотҳо ва лавҳаю овезаҳои онҳо ба забони давлатӣ ба роҳ мондашуда [15], номи ташкилотҳои хориҷӣ ва муштарак ба забонҳои дигар низ ҳуруфгардон ва ё тарҷума карда мешаванд.
Номгузорӣ ва номивазкунии воҳидҳои маъмурию ҳудудӣ, маҳалҳои аҳолинишин, қисмҳои таркибии онҳо ва объектҳои ҷуғрофӣ, аз ҷумла, вилоятҳо, шаҳрҳо, ноҳияҳо, шаҳракҳо, деҳот, деҳа, маҳаллаҳо, кӯчаҳо, майдонҳо, хиёбонҳо, боғҳо, пулҳо ва дигар қисмҳои таркибии маҳалҳои аҳолинишин, инчунин кӯҳҳо, қаторкӯҳҳо, қуллаҳо, дарёҳо, кӯлҳо, обанборҳо, пиряхҳо, биёбонҳо ва дигар  объектҳо тибқи қонунгузорӣ ба забони давлатӣ сурат гирифта, Ҷумҳурии Тоҷикистон барқарорсозӣ ва ҳифзи номҳои таърихиро дар ҳудуди ҷумҳурӣ таъмин менамояд. [16]
Матни муҳру тамғаҳои мақомоти давлатӣ, мақомоти ҳудидоракунии шаҳрак ва деҳот, корхона, муассиса ва ташкилотҳо, новобаста аз шакли ташкилию ҳуқуқӣ, хоҷагиҳои деҳқонӣ ва соҳибкорони инфиродӣ, инчунин, эълону реклама, тамғаи молӣ ва хизматрасонӣ, борпечҳо, барчаспҳо, марказҳои хизматрасонӣ, нуқтаҳои савдо, корхона, муассиса ва ташкилотҳо, новобаста аз шакли ташкилию ҳуқуқӣ ба забони давлатӣ  навишта шуда, дар муносибат бо ташкилотҳои хориҷӣ мумкин аст ба забонҳои дигар низ ҳуруфгардон ва ё тарҷума карда мешавад. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳия ва нашри коғазҳои қимматнок, аз ҷумла саҳмияҳо, вомбаргҳо, векселҳо ва ғайра ба забони давлатӣ сурат мегирад.
Бо мақсади танзим ва ҳамоҳангсозии сиёсати забони давлатӣ  Барномаи рушди забони давлатӣ барои солҳои 2020-2030 қабул гардидааст, ки амалисозии рушди сиёсати забони давлатӣ бо маром идома дошта, аз ҷониби мақоми ваколатдор назорат карда мешавад. Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон бо дарки амиқи моҳияти сиёсиву фарҳангии забони давлатӣ санадҳои меъёрии ҳуқуқии муҳимро қабул намуд, ки бо шарофати онҳо дар кишвар барои эҳё, ҳифз ва рушди босуботи забони давлатӣ ва забонҳои дигар фазои мусоиди меъёрии ҳуқуқӣ руйи кор омад. Тадбирҳои ҳадафманд ва пайгиронаи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар роҳи гиромидошту арҷгузорӣ ва эҳтиром ба забони давлатӣ ҳамчун омили муттаҳидкунандаи сокинони ҷумҳурӣ эътимоди мардумро ба ояндаи неки Тоҷикистон мустаҳкам намуд. [17]
Дар даврони соҳибистиқлолии Тоҷикистон ба хотири ҳимояи асолати миллӣ ва арҷ гузоштан ба забони модарӣ аз ҷониби Пешвои миллат ба муносибати Рӯзи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон 5-уми октябри соли 2010 Забони давлатӣ дар радифи Модар ва Ватан ҳамчун муқаддасоти олӣ эълон гардидааст. [18] Пешвои миллат бо лаҳни шевои меъёри забони адабии тоҷиқӣ дар чорабинии байналмилалии Созмони Милали Мутаҳид баромад намуда, миллати тоҷикро дар ҷаҳони муосир бо забони давалатӣ муаррифӣ намуданд, ки ин арҷ гузоштан ба муқаддасоти олӣ мебошад.
Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон тибқи муқаррароти Конститутсия ва Қонуни мазкур рушд ва ҳифзи забони давлатӣ таъмин гардида, забони тоҷикӣ тибқи қонунгузорӣ ҳамчун мақоми забони давлатӣ гирифта, ҳуқуқу озодиҳои конститутсионии шаҳрвандоне, ки забони модариашон дар Ҷумҳурии Тоҷикистон дигар мебошад, маҳдуд намегардад.
Забон омили муҳими якдигарфаҳмии одамон ва пайванддиҳандаи риштаҳои дӯстӣ ва бародарии халқҳост. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон забони русӣ ҳамчун забони муоширати байни миллатҳо амал менамояд. Ҳамаи миллатҳо ва халқиятҳое, ки дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон зиндагӣ мекунанд, ба истиснои ҳолатҳое, ки Қонуни мазкур пешбинӣ намудааст, дар муошират ба истифодаи озоди забони модариашон ҳуқуқ доранд. Дар машқҳои якҷоя бо кишварҳои хориҷӣ бештар забони русӣ ҳамчун забони муоширати байни давлатҳо, истифода мешавад. Омӯзиши забони русӣ дар муассисаҳои таълимии томактабӣ, таҳсилоти умумӣ, ибтидоии касбӣ, миёнаи касбӣ ва таҳсилоти касбии баъд аз муассисҳои олии таълмӣ тибқи қонунгузорӣ ба роҳ монда мешавад.
Тибқи тартиби муқарраргардида санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ба забони давлатӣ таҳия гардида, тарҷумаи онҳо ба забони русӣ сурат гирифта, дар ҳолатҳои зарурӣ ба забонҳои дигар  тарҷума карда мешаванд. Портали интернетии иттилооти ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон, яъне махзани электронии санадҳои меъёрии ҳуқуқии дорои таъсири имконпазир дар шакли электронӣ бо забони давлатӣ ва забони русӣ пеш бурда мешавад (моддаи 65 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ»).
Дар идоракунии давлатӣ забони мукотиба муҳим буда, шахсони воқеӣ, ҳуқуқӣ ва мақомоти давлатӣ, ҳангоми муошират ва ҳамкорӣ бо ташкилотҳои байналмилалӣ забони давлатӣ ва забони русиро истифода мебаранд. Ҳуҷҷатҳои расмӣ ба забони давлатӣ ба роҳ монда шуда, ҳангоми зарурат ба забони русӣ ва ё дигар забонҳо тарҷума гардида, ба воситаи идораҳои нотариалӣ тасдиқ карда мешавад. Дар Тоҷикистон созмонҳои байналмилалӣ фаъолият менамоянд, ки забони муоширати онҳо бештар забони русӣ мебошад. Шаҳрвандоне, ки забони давлатӣ ва ё русиро намедонанд, метавонанд барои шинос шудан бо ҳуҷҷатҳо ва баргузори мурофиаҳо аз тарҷумон истифода баранд [19].
Ҷумҳурии Тоҷикистон узви комилҳуқуқи Созмони Милали Муттаҳид ва Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил буда, ҳамгироии кишвари мо бо мамлакатҳои хориҷӣ равнақ меёбад, мо бояд барои омӯзиши забонҳои иртиботи байналмилалӣ, пеш аз ҳама русӣ азму кӯшиш намоем. Гуфтушунидҳо ва мукотибот бо намояндагиҳои дипломатӣ ва муассисаҳои консулӣ, созмонҳои байналмилалӣ, минтақавӣ ва байнидавлатие, ки дар Ҷумҳурии Тоҷикистон фаъолият мекунанд, ба забони давлатӣ ва забонҳои расмии онҳо сурат мегиранд. Ҳангоми зарурат, дар гуфтушунидҳо ва мукотибот истифодаи забонҳои дигар маҳдуд карда намешавад.
Ҳамаи миллатҳо ва халқиятҳое, ки дар ҳудуди ҷумҳурӣ зиндагӣ менамоянд, ҳуқуқ доранд аз забони модариашон истифода намоянд. Дар Қонуни мазкур баробарҳуқуқии забонҳои миллатҳо ва халқиятҳо эътироф карда шудааст, ки онҳо барои истифодаи забони модариашон ҳуқуқ дошта, дар интихоби озоди забони таҳсил тибқи қонунгузорӣ шароит фароҳам оварда мешавад. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон забони таҳсил ба забони давлатӣ сурат мегирад. Муассисаҳои таълимии томактабӣ, таҳсилоти умумӣ, ибтидоии касбӣ, миёнаи касбӣ, олии касбӣ ва таҳсилоти касбии баъд аз муассисаҳои олии таълимӣ метавонанд ба забонҳои дигар низ фаъолият намоянд. Дар муассисаҳои таълимии томактабӣ, таҳсилоти умумӣ, ибтидоии касбӣ, миёнаи касбӣ, олии касбӣ ва таҳсилоти касбии баъд аз муассисаҳои олии таълимӣ омӯзиши ҳатмии забони давлатӣ барои ақаллиятҳои миллӣ таъмин карда мешавад. Дар муассисаҳои таълимии таҳсилоти миёна ва олии касбии хориҷӣ, ки дар Ҷумҳурии Тоҷикистон фаъолият мекунанд, омӯзиши забони давлатӣ ҳатмӣ мебошад. Ҳар шахс ҳуқуқи таҳсил дорад (м.41 Конститутсия).
Мақомоти давлатӣ, мақомоти худидоракунии шаҳрак ва деҳот, инчунин, шахсони ҳуқуқӣ, новобаста аз шакли ташкилию ҳуқуқӣ, вазифадоранд барои омӯхтани забони давлатӣ ва такмили забондонии кормандоне, ки ақаллияти миллӣ мебошанд, шароит фароҳам оранд. Чорабиниҳои фарҳангии миллатҳо ва халқиятҳое, ки дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон зиндагӣ менамоянд, метавонад ба забони давлатӣ ва забонҳои дигар баргузор карда шаванд. Дар робита ба ин Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии хеш ба муносибати Рӯзи забон 5 октябри соли 2010 чунин тазаккур доданд: «Дар кишвари мо бо риояи меъёрҳои байналмилалӣ барои истифодаи озоди забонҳои дигар, аз ҷумла забонҳои модарии ҳамаи миллатҳо ва халқиятҳои сокини кишвар шароит ва заминаҳои ҳуқуқӣ фароҳам оварда шудааст. Ҳамаи миллатҳо ва халқиятҳое, ки бо мо дар як сарзамин зиндагии муштарак доранд, тибқи қонунгузорӣ дар интихоби забони таҳсил озод мебошанд. Мо ба ҳама забонҳо ва фарҳангҳо арҷ мегузорем».
Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои омӯзиши хати арабиасос ва табъу нашри адабиёт ба ин хат шароит фароҳам оварда шуда, ҳифзи асолати он тибқи қонунгузорӣ таъмин карда мешавад.
Забони тоҷикӣ ҳамчун забони давлатӣ омили муҳимми иттиҳод ва ҳамбастагии миллатҳо ва халқиятҳои сокини ҷумҳурӣ маҳсуб мешавад. Имрӯз забони тоҷикӣ дар робита бо кишварҳои ҳамзабони минтақа ва тақвияти рушди пайвандҳои муштараки фарҳангӣ бо ҷомеаи тоҷикзабонони ҷаҳон нақши бузург дорад. Дар замони Истиқлолияти давлатӣ забони тоҷикӣ дар таҳким ва густариши робитаҳои фарҳангӣ бо тоҷикони бурунмарзӣ нақши муҳим дорад.
Пешвои миллат сиёсати давлатиро дар бораи забонҳои ақаллиятҳои миллии сокини ҷумҳурӣ бо риояи меъёрҳои Конститутсия пайваста пайгирӣ намуда, иҷрои ин ҳадафро аз вазифаҳои муҳими муносибати байни миллатҳо ва халқиятҳо дар кишвари азизамон медонанд. Имрӯз дар ҷумҳурӣ ба забонҳои ақаллиятҳои миллӣ барномаҳои радио ва телевизион фаъол буда, ба бештари ин забонҳо рӯзномаву маҷаллаҳо нашр мешаванд. Дар ҷумҳурӣ дигар халқиятҳо зиндагӣ менамоянд, ки шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон буда, забони онҳо шева, яъне лаҳҷа мебошанд. Барои эҳёи забони илм ва ҳуқуқэҷодкунӣ таҳлил ва омӯзиши лаҳҷаҳои забони миллатҳо ва халқиятҳои дигар мувофиқи мақсад мебошад.
Дар асоси Нақшаи амалисозии Барномаи мазкур ҳифзи муқаддасоти олӣ дар идоракунии давлатӣ таъмин карда мешавад. Қайд менамоем, ки вақте, ки мо калимаи Ватанро ба забон меорем, модари азизамон пеши назар меояд, чунки Модар моро ба дунёи ҳастӣ оварда, забони модарӣ, худшиносию худогоҳӣ, ҳувияти миллӣ, зирракию сиёсӣ ва ҳифзи сохти маъмурию ҳудудии Ватанро ба мо омӯзонда, тарбия намудааст.
Модар барои ҳар инсон азизтарин кас аст ва бесабаб нест, ки муқаддастарин мафҳум, яъне Ватанро бо мафҳуми Модар ҳаммаъно донистаанд. Ин ду мафҳум барои ҳар як инсони соҳибватан арзишу манзалати хоса дорад. Таълиму тарбияи Модари тоҷик аст, ки ба дунё фарзандони фарзонаи бонангу номус, чеҳраҳои мондагор, қаҳрамонон, ҳуқуқшиносони асил, олимон, шоирон ва мардони далеру шӯҷо овардааст, ки ҷавонон метавонанд пайравони онҳо шаванд.
Таърих гувоҳ аст, ки Забони модарӣ аз гузаштаҳои Модари тоҷик ба мо меърос монда, Модари тоҷик ҷиҳати таълиму тарбияти фарзандон дар идоракунии давлатӣ нақши муҳим дорад. Мафҳуми забон воситаи муҳимтарини муомилоти инсоният буда, бо шарофати забон мардум бо ҳамдигар иртибот барқарор мекунанд, афкору эҳсосу хостаҳои худро ба дигарон мерасонанд. Забони модарӣ як рукни асосии давлатдорӣ буда, риояи меъёри забони адабӣ дар ҷомеа муҳим арзёбӣ мешавад, аз ин рӯ, Пешвои миллат Забони давлатиро дар радифи Модар ва Ватан ҳамчун муқаддасоти олӣ эълон намудаанд, ки дар сарнавишти инсон нақши ҳалкунанда дорад. Ҳамзамон, заминаи ҳуқуқии истилоҳоти Ватан, Модар ва Забон дар моддаи 2 ва 34 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» ва Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тарбияи ватандӯстии шаҳрвандон» [20] муқаррар карда шуда, аз ҷониби давлат ҳифз ва пуштибонӣ карда мешавад. Шаҳрвандоне, ки Ватани худро, Забони давлатии худро ва Модари худоро дӯст медорад, бояд нисбати Забони давлатӣ беэҳтиромӣ зоҳир накунанд, ҷиҳати поку беолоиш нигоҳ доштани забони давлатӣ ва ба наслҳои оянда расонидани он ҳамчун Пешвои миллат саҳмгузор бошанд.
Қобили зикр аст, ки дар даврони соҳибистиқлолии Тоҷикистон бо ибтикори Пешвои муаззами миллат зиёда аз 410 қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон, аз ҷумла, Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон; қонунҳои бо роҳи раъйпурсии умумихалқӣ қабулгардида; қонунҳои конститутсионӣ; кодексҳо ва қонунҳои соҳавӣ қабул гардидаанд, ки заминаҳои ҳуқуқии давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягонаро ташкил медиҳад.
Дар идоракунии давлатӣ забони қонунгузорӣ муҳим буда, санадҳои меъёрии ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба забони давлатӣ таҳия ва қабул гардида, интишори расмии онҳо дар воситаҳои ахбори омма ба забони давлатӣ интишор шуда, дар ҳолатҳои пешбининамудани қонунгузорӣ ба забонҳои дигар аз тарафи мақоми ваколатдор тарҷума карда мешавад. Матни санади меъёрии ҳуқуқӣ бояд бо риояи услуби расмии забони адабӣ, содда ва равону фаҳмо баён карда шавад, ки тафсири ҳархелаи меъёрҳоро истисно намояд. Истилоҳоти санади меъёрии ҳуқуқӣ бояд бо истифода аз калима ва ибораҳои оммафаҳм тартиб дода шуда, ҳамон як истилоҳ дар қонунгузорӣ як маъноро ифода намуда, мазмуни ягона дошта бошад.
Пешвои миллат ба хотири ҳифз ва гиромидошти забони тоҷикӣ ҳамчун забони давлатӣ дар таҳия ва қабули қонунгузории ҶТ ба забони давлатӣ саҳми арзанда доранд. Қонунгузории амалкунанда барои ҳуқуқэҷодкунӣ, қонуният, адолат, ошкорбаёнӣ, шаффофият, илмият, касбият, афзалияти ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд ва ба назар гирифтани афкори ҷамъиятӣ ба забони давлатӣ таҳия ва қабул гардида, ҷиҳати баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон дар доираи риояи меъёри забони адабӣ мусоидат менамояд.

Адабиёт:
1. Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ» аз 28.12.2023 // [Захираи электронӣ]. – Манбаи дастрасӣ: http://www.president.tj. (Санаи муроҷиат: 15.01.2024).
2. Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи эълон гардидани соли 2024 Соли маърифати ҳуқуқӣ» аз 30 декабри соли 2023, №668 // [Захираи электронӣ]. – Манбаи дастрасӣ: http://www.president.tj. (Санаи муроҷиат: 15.01.2024).
3. Ведомостҳои Совети Олии РСС Тоҷикистон, соли 1989, №15, мод.102.
4. Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 5 октябри соли 2009, №553 // Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, с.2009, №9-10, мод. 546; с.2023, №11, мод.467.
5.Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, аз 6 ноябри соли 1994 дар раъйпурсии умумихалқӣ қабул карда шуда, 26 сентябри соли 1999, 22 июни соли 2003 ва 22 майи соли 2016 бо тариқи раъйпурсии умумихалқӣ ба он тағйиру иловаҳо ворид карда шудаанд. – Душанбе: Нашриёти Ганҷ, 2016. – С.9.
6. Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тасдиқи Қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ ва Аломатҳои китобатии забони тоҷикӣ» аз 30 июни соли 2021, №268 // Махзани мутамаркази иттилоотӣ-ҳуқуқии ҶТ «Адлия». Шакли 7.0. [Захираи электронӣ]. Манбаи дастрасӣ: URL.:http://www.adlia.tj (Санаи муроҷиат: 15.01.2024).
7. Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тасдиқи Дастурамали намунавии коргузорӣ дар мақомоти ҳокимияти давлатӣ, муассиса, корхона ва дигар ташкилотҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 28 июли соли 2017, №358 // Махзани мутамаркази иттилоотӣ-ҳуқуқии ҶТ «Адлия». Шакли 7.0. [Захираи электронӣ]. Манбаи дастрасӣ: URL.:http://www.adlia.tj (Санаи муроҷиат: 15.01.2024).
8 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ» аз 30 майи соли 2017, №1414 // Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, соли 2017, №5, қ1, мод. 271; соли 2019, №7, мод.465; соли 2021, №12, қ.2, мод.694.
9. Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 13 феврали соли 2024, №57 // Махзани мутамаркази иттилоотӣ-ҳуқуқии ҶТ «Адлия». Шакли 7.0. [Захираи электронӣ]. Манбаи дастрасӣ: URL.:http://www.adlia.tj (Санаи муроҷиат: 25.02.2024).
10. Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Муассисаи давлаатии «Маркази миллии матрыума»-и назди Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 13 феврали соли 2024, №58 // Махзани мутамаркази иттилоотӣ-ҳуқуқии ҶТ «Адлия». Шакли 7.0. [Захираи электронӣ]. Манбаи дастрасӣ: URL.:http://www.adlia.tj (Санаи муроҷиат: 25.02.2024).
11. Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи санҷиши фаъолияти субъектҳои хоҷагидор» аз 25 декабри соли 2015, №1269 // Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, с.2015, №12 қ1, мод.1115; с.2017,  №7-9, мод.578; с.2019, №6, мод. 326; с.2020. №1, мод.29; с.2023, №1-3, мод.10.
12. Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи бақайдгирии давлатии шахсони ҳуқуқӣ ва соҳибкорони инфиродӣ» аз 19 майи соли 2009, №508 // Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, с.2009, №5 мод.316; с.2010,№12,қ-1,мод.828; с.2012,№12қ1,мод.1006, с.2015,№11,мод.972; с.2016,№5,мод.370; с.2019, №1, мод.33; с.2019,№7, мод.475; с.2020,№1, мод.27; с.2023, №1-3, мод.4.
13. Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи реклама» аз 1 августи соли 2003, №34 // Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, с.2003, №8,мод.457; с.2007,№6,мод. 432; с.2008,№10. мод.824; с.2011,№12,мод.843; с.2012,№4, мод.262; с.2014, №11,мод.672; с.2015,№3, мод.224; с.2017, №7-9,мод.575,мод.576; с.2018, №1,мод.26; с.2022, №7,мод.456; №12,қ.2, мод. 787.
14. Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тамғаҳои молӣ ва тамғаҳои хизматрасонӣ» аз 5 марти соли 2007, №234 // Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, с.2007, №3, мод. 167; с.2012, №7, мод.708; с.2019, №1, мод. 31.
15. Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тасдиқи Тартиби номгузорӣ ва дигар кардани номи корхонаҳои давлатӣ, истгоҳҳои роҳи оҳан, фурудгоҳҳо, ташкилоту муассисаҳо, таълимгоҳҳо, инчунин, объектҳои физикию ҷуғрофӣ» аз 31 октябри соли 2009, №609 // Махзани мутамаркази иттилоотӣ-ҳуқуқии ҶТ «Адлия». Шакли 7.0. [Захираи электронӣ]. Манбаи дастрасӣ: URL.:http://www.adlia.tj (Санаи муроҷиат: 20.01.2024).
16. Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи номҳои объектҳои ҷуғрофӣ» аз 29 апрели соли 2006, №185 // Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, с.2006,№4,мод.198; с.2013,№3мод.188.
17. Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тасдиқи Барномаи рушди забони давлатӣ барои солҳои 2020-2030» аз 28 ноябри соли 2022, №647 // Махзани мутамаркази иттилоотӣ-ҳуқуқии ҶТ «Адлия». Шакли 7.0. [Захираи электронӣ]. Манбаи дастрасӣ: URL.:http://www.adlia.tj (Санаи муроҷиат: 20.01.2024).
18. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ва сиёсати давлатӣ дар бораи забон - Душанбе: «Истеъдод», 2013. С. – 45-88.
Кодекси мурофиавии ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 3 январи соли 2024, №2017 // Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, с.2009, №12, мод. 815, мод. 816; с.2010,  №7, мод. 551; с.2011, №3, мод. 159, №7-8, мод. 609: с.2012, №4, мод. 259, №7, мод.714; №8, мод. 815; №12 қ1, мод. 1020, мод. 1025; с2013, №7, мод. 510, мод. 511; с.2014, №3, мод.142; №11, мод.643. с.2015, №11, мод.950; с.2016, №3, мод.128; №5, мод.357, №7, мод.610, мод.611; с2017, №1-2, мод. 4; с2018, №5, мод. 267; с.2019,№1, мод. 3; с.2020 №7-9, мод. 602, мод. 608; с.2021. №1-2, мод.5; № 4, мод.197; №12, қ.2, мод. 684, мод. 685; с.2022, №1,2-3, мод. 4; №7, мод. 442; №12, қ.2, мод.766, мод.767; RXТ аз 3.01.2024с. №2017.
20. Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тарбияи ватандӯстии шаҳрвандон» аз 24 декабри соли 2022, №1920 // Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон с. 2022, №12 қ. 2, м. 760.

Баҳодиҳии муҳтаво: 
1
Баҳои миёна: 1 (1 овоз)

ДАР БОРАИ БАЛАНД БАРДОШТАНИ МАЪРИФАТИ ҲУҚУҚИИ ШАҲРВАНДОН ДАР МУНОСИБАТҲОИ УҲДАДОРИҲОИ ОИЛАВӢ

Ҳайати тадорукот's picture
Ношир: Ҳайати тадорукот Санаи интишор: 27 Феврал, 2024 - 11:59

Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми навбатӣ ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 28 декабри соли 2023 ироа намуданд, ки дар ҷумҳурӣ сиюмин солгарди қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон таҷлил мегардад, бинобар ин, соли 2024-ро соли маърифати ҳуқуқӣ эълон намуданд.

Конститутсияи Тоҷикистони соҳибистиқлол, ки заминаи эъмори давлати мустақили миллӣ ва пешравии тамоми ҷанбаҳои ҳаёти мардуми кишварро фароҳам овардааст, яке аз дастовардҳои муҳимтарини мо мебошад. Дар ин замина аз 30 декабри соли 2023, №668 фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи эълон гардидани соли 2024 «Соли маърифати ҳуқуқӣ» батасвиб расидааст. Яке аз рукнҳои давлатдорӣ ин ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои мардону занон дар ҷомеа мебошад. Дар даврони соҳибистиқлолӣ мақоми занон дар ҷомеа марҳила ба марҳила баланд гардида, барои онҳо шароити муносиби фаъолият фароҳам оварда шудааст.
Таҳқиқоти мазкур барои баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии мардону занон оид ба масъалаҳои рухсатӣ баромадан барои нигоҳубини кӯдак ба роҳ монда шудааст. Ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд тибқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон кафолат дода мешавад. Тибқи моддаи 33 Конститутсия давлат оиларо ҳамчун асоси ҷамъият ҳимоя мекунад.
Дар асоси моддаи 32 Кодекси оилаи ҶТ баробарҳуқуқии зану шавҳар дар оила муайян гардида, онҳо дар интихоби шуғл, таҳсилот, касб, намуди фаъолият, маҳалли истиқомат ва будубош озоданд. Масъалаҳои падариву модарӣ, таълиму тарбияи фарзандон ва масъалаҳои дигари ҳаёти оилавиро зану шавҳар якҷоя, бо дарназардошти принсипи баробарҳуқуқӣ ҳал менамоянд.

Тибқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи кафолатҳои давлатии баробарҳуқуқии мардону занон ва имкониятҳои баробари амалигардонии онҳо» муносибатҳо оид ба таъмини кафолатҳои конститутсионии баробарҳуқуқии мардону занон дар соҳаи иҷтимоӣ, сиёсӣ, фарҳангӣ ва ғайра ба танзим даровардашуда, дар ҷумҳурӣ ҳуқуқпоймолкуниҳо аз рӯи аломати ҷинсӣ пешгирӣ карда мешаванд. Масъалаи гендерӣ муносибатҳои иҷтимоии байни мардону занон буда, дар ҳаёти ҷамъиятии онҳо зоҳир мегардад. Дар ин замина баробарҳуқуқӣ, аз ҷумла, ҳуқуқ, уҳдадорӣ ва масъулияти баробари мардон ва занон дар назди қонун ба вуҷуд омада, танзим карда мешавад.
Тибқи моддаи 3 Қонуни мазкур поймол кардани ҳуқуқи мардону занон манъ аст. Вайрон намудани талаботи қоидаҳои муқаррарнамудани қонун нобаробарии мардону занон мебошад, аз ин рӯ, принсипе, ки ба баробарии гендерӣ асос ёфтааст, поймолкунии ҳуқуқ шуморида шуда, бояд бо тартиби муқарраркардаи Қонуни мазкур бартараф карда шавад. Вобаста ба масъалаи мазкур қайд менамоем, ки чораҳои махсуси ҳифзи саломатии мардону занон, муҳофизати махсуси занон вобаста ба ҳомиладорӣ ва таваллуди кӯдак ва амалӣ гардонидани талаботи Қонуни мазкур чораҳои поймолкунии ҳуқуқ намебошанд. Инчунин, қайд менамоем, ки дар асоси моддаи 7 Қонуни мазкур вазъияти оилавии мардону занон ҳангоми иҷрои вазифаҳои хизматӣ ва меҳнатӣ ба назар гирифта мешаванд. Корфармо вазифадор аст барои мардону занон, аз он ҷумла вобаста ба танаффуси иҷозатдодаи қонунгузорӣ дар фаъолияти меҳнатӣ, рухсатии ҳомиладорӣ, таваллуд ва нигоҳубини тифл ва иҷрои дигар вазифаҳои давлатӣ низом ва тартиби бозомӯзӣ ва такмили ихтисос дошта бошад.
Тибқи моддаи 35 Конститутсия ҳар кас ба меҳнат, интихоби касбу кор, ҳифзи меҳнат ва ҳимояи иҷтимоӣ ҳангоми бекорӣ ҳуқуқ дорад. Дар муносибатҳои меҳнатӣ ҳама гуна маҳдудият манъ аст. Вобаста ба масъалаи мазкур тибқи моддаи 90 Кодекси меҳнати ҶТ рухсатиҳои иҷтимоӣ муайян шудааст, ки аз инҳо иборат мебошад: - рухсатӣ барои ҳомиладорӣ ва таваллуд; - рухсатӣ барои нигоҳубини кӯдак; - рухсатӣ барои таҳсил; - рухсатии эҷодӣ.
Дар баробари ин, масъалаи рухсатии иҷтимоӣ тибқи моддаи 114 Кодекси мазкур танзим карда мешавад, ки рухсатии иҷтимоӣ ба кормандон барои ҳомиладорӣ, таваллуд ва нигоҳубини кӯдак бе ҷудошавӣ аз истеҳсолот дода мешавад. Ҳуқуқи кормандон ба рухсатии иҷтимоӣ ба давомнокӣ, ҷой ва намуди кор, номгӯй ва шакли ташкилию ҳуқуқии ташкилот вобаста нест. Дар вақти рухсатии иҷтимоӣ ҷойи кори пештара нигоҳ дошта мешавад ва дар ҳолатҳои дар Кодекси мазкур, созишнома ва шартномаҳои коллективӣ пешбинишуда музди меҳнат нигоҳ дошта мешавад. Рухсатии иҷтимоӣ илова ба рухсатии меҳнатӣ дода мешавад. Рухсатии иҷтимоӣ барои ҳамон соли тақвимие дода мешавад, ки корманд ба он ҳуқуқ дорад. Дар ҳолати истифода набурдани рухсатии иҷтимоӣ дар соли ҷории тақвимӣ он ба соли дигари корӣ гузаронида намешавад ва бо маблағи пулӣ ҷуброн карда намешавад, аз ҷумла, дар сурати аз кор озод шудан.
Пардохти рухсатиҳо дар асоси моддаи 113 сурат мегирад. Рухсатиҳои меҳнатӣ ва иҷтимоии пардохтшаванда (ба ғайр аз рухсатӣ барои ҳомиладорӣ ва таваллуд (моддаи 223 Кодекси мазкур) ва барои нигоҳубини кӯдак (моддаҳои 224 ва 225 Кодекси мазкур) аз ҳисоби маблағҳои корфармо ва дар ташкилотҳое, ки аз буҷети давлатӣ маблағгузорӣ мешаванд, аз ҳисоби маблағҳое, ки дар сметаи хароҷот барои нигоҳдории онҳо ва музди меҳнат пешбинӣ гардидаанд, пардохт карда мешаванд. Инчунин, рухсатиҳо барои ҳомиладорӣ ва тавваллуд, рухсатӣ барои нигоҳубини кӯдак аз ҳисоби маблағҳои суғуртаи давлатии иҷтимоӣ пардохт карда мешаванд.
Ҳамзамон, масъалаи танзими рухсатии ҳомиладорӣ ва таваллуд тибқи моддаи 223 Кодекси мазкур муайян шудааст, ки ба занони ҳомила дар асоси варақаи корношоямии бо тартиби муқарраргардида додашуда пеш аз таваллуд ҳафтод рӯзи тақвимӣ ва баъд аз таваллуд низ ҳафтод (дар ҳолати таваллуди мушкил - ҳаштоду шаш, таваллуди ду ва ё зиёдаи кӯдак - яксаду даҳ) рӯзи тақвимӣ рухсатӣ барои ҳомиладорӣ ва таваллуд дода, кумакпулӣ аз ҳисоби суғуртаи давлатии иҷтимоӣ пардохт карда мешавад. Ба занон рухсатӣ барои ҳомиладорӣ ва таваллуд, новобаста аз рӯзҳои истифодаи воқеӣ то таваллуд ва давомияти кор дар ташкилот дар маҷмӯъ пурра ҳисоб карда, дода мешавад.
Қайд менамоем, ки масъалаи танзими рухсатӣ барои нигоҳубини кӯдак тибқи моддаи 224 Кодекси мазкур муқаррар шудааст, ки баъд аз ба охир расидани рухсатӣ барои ҳомиладорӣ ва таваллуд бо хоҳиши зан барои нигоҳубини кӯдак то ба як солу шашмоҳагӣ расидани ӯ рухсатӣ дода, дар ин давра аз ҳисоби маблағҳои суғуртаи давлатии иҷтимоӣ кумакпулӣ дода мешавад. Барои нигоҳубини кӯдак то ба се солагӣ расидани ӯ рухсатии бемузд бо хоҳиши кормандони зерин дода мешавад: - бо интихоби падару модар - ба модар ё ки ба падари кӯдак; - ба падар ё модари танҳое, ки кӯдакро тарбия менамояд; - бибӣ, бобо, дигар намояндаи қонунии кӯдак, ки кӯдаки бепарастории падару модар мондаро, тарбия мекунанд; - ба корманд, ки кӯдаки навтаваллудшударо ба парасторӣ (фарзандхондӣ) гирифтааст.
Ҳамзамон, рухсатии бе нигоҳ доштани музди меҳнат барои нигоҳубини кӯдак то расидан ба се солагӣ метавонад пурра ё қисман дар асоси аризаи хаттии корманд, ки дар қисми 2 моддаи мазкур пешбинӣ шудааст, аз рӯи интихоби ӯ истифода карда шавад. Бо хоҳиши зан ё шахсоне, ки дар қисми 1 моддаи мазкур зикр шудаанд, ҳангоми дар рухсатии нигоҳубини кӯдак будан, онҳо метавонанд рӯзи нопурраи корӣ ё дар хона кор карда, аз ҳисоби маблағҳои суғуртаи давлатии иҷтимоӣ кумакпулӣ гиранд. Дар вақти рухсатии бе нигоҳ доштани музди меҳнат барои нигоҳубини кӯдак то расидани ӯ ба се солагӣ ба корманд ҷойи кор (мансаб) нигоҳ дошта мешавад. Вақти рухсатии бе нигоҳ доштани музди меҳнат барои нигоҳубини кӯдак то расидан ба сесолагӣ ба собиқаи меҳнатии умумӣ, бетанаффус ва аз рӯи ихтисос дохил карда мешавад, агар қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон тартиби дигарро пешбинӣ накарда бошад. Корманд уҳдадор аст, як моҳ пеш аз оғози кор корфарморо дар бораи хоҳиши ба кор баромадан то тамом шудани рухсатии бемузд барои нигоҳубини кӯдаки то се сола огоҳ намояд.
Рухсатии кормандоне, ки кӯдакони навзодро фарзандхонд кардаанд ё васии онҳо мебошанд тибқи талаботи моддаи 226 Кодекси мазкур амалӣкарда мешавад. Ба кормандоне, ки кӯдакони навзодро тибқи қонунгузории ҶТ фарзандхонд кардаанд ё васии онҳо мебошанд, барои давраи фарзандхондӣ (муқаррар шудани васоят) ва то хатми ҳафтод (ҳангоми фарзандхонд кардани ду кӯдаки навзод - яксаду даҳ) рӯзи тақвимӣ аз рӯзи таваллуди кӯдак барояшон рухсатӣ дода, кумакпулӣ аз ҳисоби суғуртаи давлатии иҷтимоии ин давра пардохта, бо хоҳиши онҳо барои то расидан ба як солу шашмоҳагӣ ва сесолагӣ нигоҳубин кардани кӯдакашон рухсатӣ дода мешавад. Ҳамзамон, кафолат ва имтиёзҳо ба шахсоне, ки кӯдаконро бе модар тарбия мекунанд (дар ҳолати фавти модар, аз ҳуқуқи модарӣ маҳрум шудан, дуру дароз дар муассисаи табобатӣ будан ва дар дигар ҳолатҳои кӯдакро парасторӣ карда натавонистани модар), инчунин ба васии (парастори) ноболиғон дар асоси моддаи 227 Кодекси мазкур муайян шудааст, дода мешавад.
Дар баробари ин, қайд менамоем, ки тибқи қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Тартиб ва шартҳои пардохти кӯмакпулиҳо ҳангоми корношоямии муваққатӣ, ҳомиладорию таваллуд ва кӯмакпулиҳои оилавӣ» аз 14 октябри соли 2014, №630 тасдиқ гардидааст, мавриди амал қарор дорад, ки тартиби пардохти кӯмакпулиҳо ҳангоми корношоямии муваққатӣ, ҳомиладорию таваллуд ва кӯмакпулиҳои мардону занон муқаррар карда шудааст, ки аз ҷониби мақомот ва ташкилоту муасисаҳои ваколатдор амалӣ карда мешавад.
Қобили зикр аст, ки барои таъини кӯмакпулӣ барои ҳомиладорӣ ва таваллуд варақаи корношоямӣ, ки бо тартиби муқарраргардида дода мешавад, асос мебошад. Дигар ҳуҷҷатҳо барои пардохти маблағ асос шуда наметавонанд. Кӯмакпулиҳо ба занони суғурташуда мутаносибан барои 140 рӯзи тақвимӣ пардохта мешавад. Дар сурати таваллуди душвор, кӯмакпулӣ барои 156 рӯз ва ҳангоми таваллуди ду ё бештар аз он кӯдак барои 180 рӯз пардохт карда мешавад.
Инчунин, дар сурати пешниҳод намудани рухсатӣ барои ҳомиладорӣ ва таваллуд дар вақти рухсатии пардохтшаванда барои нигоҳубини кӯдак, бо интихоби зан, барои давраи гирифтани кӯмакпулӣ барои нигоҳубини кӯдак ба ӯ як намуди кӯмакпулӣ, ё кӯмакпулӣ барои ҳомиладорӣ ва таваллуд ё кӯмакпулӣ барои нигоҳубини кӯдак пардохт мешавад. Инчунин, шахсони суғурташуда, ки кӯдакони навзодро аз таваллудхона фарзанд хондаанд ва ё васигии онҳоро ба уҳда гирифтаанд, ба рухсатии ҳомиладорӣ ва таваллуд барои давраи ҳафтод рӯзи баъди таваллуди кӯдак дар асосҳои умумӣ ҳуқуқ доранд.
Ҳамзамон, қайд менамоем, ки ҳангоми рухсатӣ барои нигоҳубини аъзои бемори оила кӯмакпулӣ барои корношоямии муваққатӣ дар ҳолате дода мешавад, ки агар набудани нигоҳубин ба ҳаёт ва саломатии бемор хатар таҳдид намояд ва ҷойгир намудани ӯ дар беморхона аз рӯи нишондодҳои тиббӣ ғайриимкон буда, дар байни аъзои оила шахси дигари қобили беморро нигоҳубин кардан набошад (зани хонакор аъзои оила ба ҳисоб намеравад). Дар мавриди бемор шудани кӯдаки то синни дусола кӯмакпулӣ ба модари ӯ, новобаста аз будан ё набудани дигар аъзои оила, ки қобилияти нигоҳубинро дорад, дода мешавад. Чунин кӯмакпулиҳои нигоҳубини аъзои бемори оила барои на зиёда аз се рӯзи тақвимӣ дода мешавад. Дар ҳолатҳои истисноӣ вобаста аз вазнинии беморӣ ва вазъи маишии оила, пардохти кӯмакпулӣ метавонад ба муҳлати на зиёда аз ҳафт рӯз давом дода шавад. Чунин кӯмакпулиҳо барои нигоҳубини кӯдаки бемори то синни чордаҳсола барои давраи ба нигоҳубин муҳтоҷ будани кӯдак, вале на зиёда аз чордаҳ рӯз дода мешавад.
Тибқи тартиби мазкур кӯмакпулиҳо ба яке аз волидайн ё дигар хешованди кӯдаки бемор, ки барои тамоми давраи дар статсионар бо кӯдак ҳамроҳ будан аз кор муваққатан озод шудааст, дода мешавад. Кӯмакпулиҳо ба шахси коргар барои нигоҳубини кӯдаки то синни сесола ё кӯдаки маъюби то синни ҳаждаҳсола дар сурате дода мешавад, ки модари кӯдак бемор буда, кӯдакро нигоҳубин карда наметавонад.
Ба кормандоне, ки дар рухсатии навбатӣ, иловагӣ, нигоҳубини кӯдак ё рухсатии бемузд мебошанд, кӯмакпулии дар банди мазкур пешбинишуда дода намешавад.
Қайд менамоем, ки масъалаи танзими рухсатӣ барои нигоҳубини кӯдак дар қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳали худро ёфтааст. Барои нигоҳубини кӯдак то ба се солагӣ расидани ӯ рухсатии бемузд бо хоҳиши падару модар, ба модар ё ки ба падари кӯдак, ба падар ё модари танҳое, ки кӯдакро тарбия менамояд, бибӣ, бобо ва ё дигар намояндаи қонунии кӯдак, ки кӯдаки бепарастории падару модар мондаро, тарбия мекунанд ва ё ба корманд, ки кӯдаки навтаваллудшударо ба парасторӣ (фарзандхондӣ) гирифтааст дода мешавад.

Номзади илмҳои ҳуқуқшиносӣ, дотсент,
омӯзгори кафедраи ҳуқуқи соҳибкорӣ ва
тиҷорати факултети ҳуқуқшиносии ДМТ        Мансурӣ Шодмон Ҷамолиддинзода

Баҳодиҳии муҳтаво: 
1
Баҳои миёна: 1 (1 овоз)

ПЕШВОИ МИЛЛАТ ВА РУШДИ САНАДҲОИ МЕЪЁРИИ ҲУҚУҚИИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН ДАР СОҲАИ ЗАБОНИ ДАВЛАТӢ

Ҳайати тадорукот's picture
Ношир: Ҳайати тадорукот Санаи интишор: 23 Ноябр, 2023 - 17:33

Мансурӣ Шодмон Ҷамолиддинзода - Номзади илмҳои ҳуқуқшиносӣ, дотсент,
Аъзои Ҳайати мушовараи Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон

Забони модарӣ сарчашмаи ифтихори миллат ва пояи устувори давлатдорист. Забони модарӣ як рукни асосии давлатдорӣ буда, аз гузаштаҳои миллати тоҷик ба мо мерос мондааст. Аз ин рӯ, ҳар як соҳибзабон вазифадор аст, ки баҳри поку беолоиш нигоҳ доштан, ба наслҳои оянда расонидани забони давлатӣ саҳмгузор бошад. Мо соҳибзабонон дар даврони Истиқлолият шоҳиди дигаргуниҳои зиёд дар татбиқи сиёсати забони давлатӣ гаштаем. Қобили зикр аст, ки бо ибтикори Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон забони давлатӣ дубора эҳё гардида, имрӯз низ барои амалӣ кардани ҳадафҳои наҷиб дар роҳи ҳифз ва гиромидошти яке аз арзишҳои миллӣ - муқаддасоти забонӣ пайваста азму талош меварзад.
Пешвои миллат бо ин ҳама кӯшишҳои пайгирона дар давлату фарҳанг, миллату маънавиёт, аз аввалин рӯзи амалашон ба ҳайси як Пешвои воқеии миллат, таълифоту пажӯҳиши зиёди илмиро баҳри бедории тафаккури худшиносии миллӣ ва худогоҳиву меҳанпарастии азалии мардуми азизи худ ва арҷгузории забони модарии хеш, забони давлату давлатдории тоҷикон, онро дар арсаи ҷаҳон ба оламиён ба таври сазовор шиносониданҳоро анҷом дода, дасти муборак ба эҷоди асарҳои илмии бунёдӣ дар риштаи таърих, сиёсат, иқтисодиёту иҷтимоиёт, ахлоқу маърифат, ҳуқуқ, танзими расму оин ва суннатҳои миллӣ, эҳёи фарҳангу ҳунари мардумӣ, дину мазҳаб, фарҳангу адаб ва забони модарии тоҷикӣ доранд [1,9].

    Дар даврони соҳибистиқлолии Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ташаббуси Пешвои миллат тағйиротҳои назаррас дар санадҳои меъёрии ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба миён омада, Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон баҳри рушди ҷомеаи шаҳрвандӣ ва танзим намудани муносибатҳои шахсони воқеӣ ва ҳуқуқӣ ҷиҳати риояи меъёрҳои забони давлатӣ заминаҳои ҳуқуқиро фароҳам овардааст.
Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷонибдори сиёсати забон аст, зеро ин забон яке аз омилҳои муҳимтарини танзим ва таҳкими муносибатҳои дӯстонаи ҳамаи халқиятҳои Тоҷикистон ба ҳисоб меравад. Дар ин замина Қонуни забони Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Иҷлосияи даҳуми Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 22 июли соли 1989 қабул гардидааст, ки аз 37 модда иборат буда, вазъи ҳуқуқии забони тоҷикӣ ва истифодаи он ба сифати забони давлатӣ дар тамоми ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон фароҳам овард [2].
Баъди қабул гардидани Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон 6 ноябри соли 1994 ҷараёни инкишофи санадҳои меъёри ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон якхела набуда, он вобаста ба тағйирёбии вазъи сиёсӣ, иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва байналмилалӣ давра ба давра такмил ва рушд ёфтааст, ки дар ин замина дар моддаи 2 Конститутсия чунин меъёр пешбинӣ шудааст: «Забони давлатии Тоҷикистон забони тоҷикӣ аст. Забони русӣ ҳамчун забони муоширати байни миллатҳо амал мекунад. Ҳамаи миллатҳо ва халқиятҳое, ки дар ҳудуди ҷумҳурӣ зиндагӣ мекунанд, ҳақ доранд аз забони модариашон озодона истифода кунанд» [3,9].
Забони тоҷикӣ дар асоси Конститутсия ба сифати забони расмии давлатӣ қабул гардида, аз ҷониби давлат пуштибонию дастгирӣ меёбад. Мақоми давлатии забон бояд бар асоси Конститутсия ва қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳифз карда шавад.
Бо мақсади иҷрои Қонуни забони Ҷумҳурии Тоҷикистон ва таъмини шароити мусоид барои тавсиаи забони давлатӣ ва забонҳои миллӣ, пешбурди сиёсати ягонаи давлатӣ дар соҳаи забонҳо ва истилоҳот Комиссияи татбиқи Қонуни забон дар назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис дода шуд [4]. Инчунин, доир ба тавсиа ва рушди забони давлатӣ ва забонҳои дигари қаламрави Ҷумҳурии Тоҷикистон Барномаи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 21 октябри соли 1997 тасдиқ карда шудааст [5]. Дар баробари ин, оид ба риояи меъёрҳои забони адабӣ «Қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ» аз 3 сентябри соли 1998 қабул карда шудаанд [6].
Давлат ва Ҳукумати ҷумҳурӣ рушди забонро як рукни муҳими сиёсати худ медонад. Бинобар ин, Қонуни конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 12 майи соли 2001, №28 [7] қабул гардидааст, ки тибқи моддаи 17 Қонуни конститутсионии мазкур масъалаҳои забони давлатӣ амалӣ карда мешаванд. «Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон рушди забон, адабиёт, санъати касбӣ, танзими анъанаҳо ва расму оинҳо мусоидат менамояд ва муҳофизати ёдгориҳои таърихӣ ва фарҳангиро таъмин мекунад.».
Забон ҳастии миллат ва давлату давлатдории мост. Аз ин рӯ, соли 2008 таҷлили Соли забони тоҷикӣ якҷоя бо ҷашни 1150 - солагии асосгузори адабиёти классикии тоҷику форс - Абӯабдуллоҳ Рӯдакӣ аз ҷониби Пешвои миллат эълон ва тасдиқ карда шудааст [8]. Инчунин, Нақшаи чорабиниҳои баргузории Соли забони тоҷикӣ таҳия гардида, 13 сентябри соли 2007 тасдиқ карда шудааст [9].
Боиси ифтихори миллати тоҷик аст, ки дар даврони Истиқлолият ба хотири ҳимояи асолати миллӣ ва арҷ гузоштан ба забони модарӣ аз ҷониби Пешвои миллат ба муносибати Рӯзи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон 5-уми октябри соли 2010 забони давлатӣ дар радифи Модар ва Ватан ҳамчун муқаддасоти олӣ эълон гардидааст.
Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар паёми худ ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба 15 солагии қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон 5 ноябри соли 2009 оид ба беҳтар намудани сифати қонун, аз ҷумла, дар бораи истифодаи якхелаи истилоҳоти ҳуқуқӣ, таъмини низоми мантиқии меъёрҳои қонун, аз байн бурдани ихтилофи байни қонунҳо, мукаммалу мушаххас намудани механизми татбиқи онҳо изҳори ақида намудаанд [10].
Дар асоси банди 3-и Нақшаи чорабиниҳо оид ба иҷрои дастуру супоришҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни мулоқот ба муносибати Рӯзи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон (5 октябри соли 2010) ба Қонуни конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи интихоби вакилон ба маҷлисҳои маҳаллии вакилони халқ» [11], Қонуни конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон» [12], Қонуни конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи судҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон» [13], Қонуни конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи мақомоти прокуратураи Ҷумҳурии Тоҷикистон» [14], Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи ворид намудани илова ба Кодекси гумруки Ҷумҳурии Тоҷикистон» [15], Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Ваколатдор оид ба ҳуқуқи инсон дар Ҷумҳурии Тоҷикистон» [16], Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи мақомоти амнияти миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон» [17], Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Агентии назорати давлатии молиявӣ ва мубориза бо коррупсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон» [18], Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи хизмати давлатӣ» [19], Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи мақомоти худидоракунии шаҳрак ва деҳот» [20] ва ғайра таѓйиру иловаҳо вобаста ба донистани забони давлатӣ ворид карда шудааст, ки ин иқдоми наҷиб ҳангоми озмунҳо доир ба санҷиши кормандони мақомоти ҳокимияти давлатӣ, новобаста аз шакли ташкилию ҳуқуқияшон мусоидат менамояд.
Поку беолоиш нигоҳ доштани забон ва асолату шевоии онро ҳифз кардан қарзи фарзандии ҳар яки мову шумост. Бо мақсади риояи меъёри забони адабӣ ва танзими мушкилоти коргузорӣ «Қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ» аз 4-уми октябри соли 2011 тасдиқ карда шуд [21]. Бо ҳадафи рушди густариши забони тоҷикӣ «Барномаи рушди забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2012-2016» аз 30-юми июни соли 2012 [22] тасдиқ гардида, барои татбиқи давра ба давраи сиёсати забони давлатӣ заминаҳои мусоиди ҳуқуқиро фароҳам овард. Қайд менамоем, ки дар заминаи Барнома ва Қоидаҳои мазкур бо ҷалби мутахассисони забоншинос аз донишгоҳу донишкадаҳо, пажӯҳишгоҳҳои илмӣ «Фарҳанги имлои забони тоҷикӣ» дар замони Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон бори нахуст соли 2013 таҳия шуда, нашр гардидааст. Фарҳанги имло беш аз 65 ҳазор вожа ва истилоҳотро фаро гирифтааст. Фарҳанги мазкур ҳамчун дастури руйи мизӣ буда, барои истифодаи мутахассисони мақомоти ҳокимияти давлатӣ, мақомоти иҷроияи маҳаллии ҳокимияти давлатӣ, мақомоти худидоракунии шаҳраку деҳот, донишгоҳу донишкадаҳо, муассисаҳои таълимӣ ва ташкилоту муассисаҳо новобаста аз шакли ташкилию ҳуқуқӣ таҳия гардидааст [23].
Барои ба технологияҳои иттилоотии муосир ворид гардидани забони тоҷикӣ ва риояи Қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ «Стандартҳои рамзгузорӣ ва ҷобаҷогузории алифбои тоҷикӣ дар саҳвакалидҳои компютерии стандарти юникод барои истифодабарии компютерӣ» қабул гардид [24].
Забон моли халқ, мероси миллат ва сармояи маънавии давлати соҳибистқлол аст [25, 75-88]. Мустаҳкам намудани заминаи ҳуқуқии забони давлатӣ ин аз таҳлил намудани сифати қонунҳо, ба сатҳи рушди иқтисодиву иҷтимоии кишвар мутобиқ намудани лоиҳаи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ мувофиқ ба талаботи рӯз мебошад.
Бинобар ин, бо овардани далелҳои илмӣ ва амалӣ дар бахши густариши забони давлатӣ ва танзими истилоҳоти илмӣ дар риштаҳои илм ва технологияи муосир, таҷдиди назар намудани Қонуни забони Ҷумҳурии Тоҷикистон пешниҳод гардидааст, ки дар ин замина бо мақсади ҳифз ва гиромидошти забони давлатӣ бо ибтикори Пешвои миллат Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 5 октябри соли 2009, №553 [26] қабул гардидааст, ки аз 28 модда иборат мебошад. Қонуни мазкур мавқеи ҳуқуқии забони тоҷикӣ ва истифодаи онро ҳамчун забони давлатӣ дар ҷумҳурии соҳибистиқлоламон муқаррар намуда, доираи амали забонҳои дигари қаламрави кишварамонро низ муайян кард. Мақоми давлатӣ пайдо кардани забони тоҷикӣ барои рушду такомули он имкониятҳои зиёд фароҳам овард.
Баъди қабул гардидани Қонуни мазкур дар партави сиёсати давлат ва Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон забони тоҷикӣ ба ҳайси забони давлатӣ дар мақоми забони сиёсат, илму маориф, фарҳанг, қонунгузорӣ ва равобити дипломатӣ қарор гирифта, ҳамчун рамзи ҳамбастагӣ ва нишони ҳамдилии тамоми миллати тоҷик шинохта шудааст.
Боиси тазаккур аст, ки дар заминаи Комиссияи татбиқи Қонуни забон ва бо мақсади ба талаботи замони муосир амалӣ намудани муқаррароти Қонуни мазкур дар ҷумҳурӣ зарурати таъсиси сохтори нав бо номи Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ба миён омада, бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 31-уми октябри соли 2009 таъсис дода шуд [27].
Бо мақсади татбиқ ва назорати Қонуни мазкур Низомнома ва Сохтори Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон тасдиқ карда шуда, фаъолияти он бо маром идома дорад [28].
Ҳамзамон, ҷиҳати баргузор гардидани ҷаласаҳои салоҳиятдор дар Кумита, баррасии масъалаҳои сиёсати забони давлатӣ, ба тасвиб расонидани санадҳои ҳуқуқмуайянкунанда ва ғайра аъзои Ҳайати мушовараи Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз зумраи мутахассисон интихоб гардида, тасдиқ карда шуд [29].
Ҷиҳати иҷрои муқаррароти Қонуни мазкур аз ҷониби Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар асоси Протоколи маҷлиси Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30 октбяри соли 2009, №11 ба мақомоти дахлбор дастуру супоришҳои мушаххас дода шуд. Дар асоси супориши мазкур назорати иҷрои Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон»-ро дар вазорату идораҳо, мақомоти иҷроияи маҳаллии ҳокимияти давлатӣ, мақомоти худидоракунии шаҳраку деҳот ва ташкилоту муассисаҳо новобаста аз шакли ташкилию ҳуқуқӣ Прокуратураи генералии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон назорат мебаранд.
Ҳамзамон, вобаста ба масъалаҳои санҷиши субъектҳои хоҷагидор, шахсони ҳуқуқи новобаста аз шакли ташкилию ҳуқуқияшон Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи санҷиши фаъолияти субъектҳои хоҷагидор» аз 25 декабри соли 2015, №1269 [30] қабул гардидааст, ки тибқи банди 21) моддаи 10 Қонуни мазкур мақоми ваколатдори давлатӣ дар соҳаи забон ва истилоҳот муайян гардида, муқаррарот оид ба риояи қонунгузории забони давлатӣ пешбинӣ шудааст, ки Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон назорат мебарад.
Инчунин, барои риоя нагардидани муқаррароти Қонуни мазкур дар моддаи 89 Кодекси ҳуқуқвайронкунии маъмурии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои шахсони воқеӣ ба андозаи аз понздаҳ то бист, барои шахсони мансабдор аз сӣ то чил нишондиҳанда барои ҳисобҳо ҷарима муайян карда шудааст [31].
Қобили зикр аст, ки таҷлили Рӯзи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамасола 22 июл баргузор мегард, ки ба таътили тобистонаи хонандагон ва донишҷӯён рост меомад, дар бисёр мавридҳо бе иштироки онҳо сурат мегирифт. Аз ин рӯ, ҷиҳати эҳтиром ва арҷ гузоштан ба забони давлатӣ бо иштироки хонандагону донишҷӯён баргузор намудани Рӯзи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон 22 июл ба 5-октябр гузаронида шуда, ба Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи рӯзҳои ид», ки аз 2 августи соли 2011, №753 [32] тағйиру иловаҳо ворид карда шудааст.
Танзим намудани номгузории шаҳрвандон ва меъёрҳои суннатии номгузории тоҷикӣ ба фарзандон, ки яке аз суннату арзишҳои маънавии миллии мо маҳсуб меёбад ва аз гузаштаи дури таърихи забонамон маншаъ мегирад, ҳамчун суннати арзишманд ҳамеша мавриди таваҷҷуҳи хоссаи Пешвои миллат қарор дорад. Танзими намудани насаб, ном ва номи падар дар асоси Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи бақайдгирии давлатии асноди ҳолати шаҳрвандӣ» аз ҷониби мақомоти ваколатдор амалӣ карда мешавад [33]. Дар асоси супориши Пешвои миллат Феҳристи номҳои миллии тоҷикӣ ба истиқболи 25-солагии Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳия гардида, 27 июни соли 2016 тасдиқ карда шуда, мавриди амал қарор дорад [34].
Қайд менамоем, ки масъалаҳои техникаи қонунгузорӣ, забон, тартиби ба расмиятдарорӣ ва мухолифати санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ ва дигар масъалаҳои ҳуқуқэҷодкунӣ мавриди омӯзиш ва таҳлили мутахассисони муассисаҳои илмӣ ва мақомоти давлатӣ қарор дошта, мунтазам баррасӣ мегардад [35]. Масъалаи забони қонунгузорӣ ва санадҳои меъёрии ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар асоси моддаҳои 49, 50 ва 51 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ» аз 30 майи соли 2017, №1414 [36] танзим карда мешавад. Аз ҷумла:
- «Моддаи 49. Талаботи забонӣ ба матни санади меъёрии ҳуқуқӣ
1. Матни санади меъёрии ҳуқуқӣ ба забони давлатӣ қабул карда мешавад.
2. Матни санади меъёрии ҳуқуқӣ бояд бо риояи услуби расмии забони адабӣ, содда ва равону фаҳмо баён карда шавад, ки тафсири ҳархелаи меъёрҳоро истисно намояд.
Моддаи 50. Истилоҳоти санади меъёрии ҳуқуқӣ
1. Истилоҳоти санади меъёрии ҳуқуқӣ бояд бо истифода аз калима ва ибораҳои оммафаҳм тартиб дода шавад.
2. Ҳамон як истилоҳ дар санади меъёрии ҳуқуқӣ бояд як маъноро ифода намуда, мазмуни ягона дошта бошад.
3. Дар ҳолати зарурати дақиқ намудани истилоҳот ва мафҳумҳои дар санади меъёрии ҳуқуқӣ истифодашуда дар санад моддае (қисме, банде) оварда мешавад, ки дар он моҳияти ин истилоҳоту мафҳумҳо шарҳ дода мешавад.
4. Истилоҳоти махсус мумкин аст дар санади меъёрии ҳуқуқӣ танҳо бо ҳамон маъное истифода гардад, ки он дар соҳаи махсуси дахлдор истифода мешавад. Истилоҳоти махсус бояд дар санади меъёрии ҳуқуқӣ шарҳ дода шавад.
Моддаи 51. Талабот ба сабку услуби санади меъёрии ҳуқуқӣ
Дар матни санади меъёрии ҳуқуқӣ истифодаи чунин калимаву ибораҳо норавост:
- забони гуфтугӯи халқӣ (лаҳҷавӣ ва шевагӣ), ифодаҳои маҷозӣ ва пуробуранг;
- мафҳумҳои (истилоҳоти) гуногуни ҳаммаъно;
- истифодаи калима ва истилоҳоти бегонаи ѓайримаъмул дар сурати дар забони давлатӣ мавҷуд будани чунин калима ва истилоҳот;
- ибора ва таркибҳои норавшан, мулоҳизот, хитобу даъватҳои умумӣ;
- калимаҳои мураккаби ихтисоршуда (аббревиатура), ба истиснои ҳолатҳои зарурӣ ва бо нишон додани шакли пурраи онҳо;
- истилоҳоти ѓайримеъёрӣ.».
Расмиёти ҳуқуқэҷодкунӣ, ки аз марҳилаҳои ташаккули қонунгузорӣ, муҳокима, қабул, мавриди амал қарор додани қонун иборат мебошад, дар даврони соҳибихтиёрии Тоҷикистон марҳила ба марҳила такмил ёфтааст. Дар асоси муқаррароти муайяншуда, мутахассисони вазорату идораҳои давлатӣ дар таҳияи лоиҳаҳо таваҷҷуҳи махсус зоҳир менамоянд, ки барои рушди забони қонунгузорӣ мусоидат менамояд.
Қайд намудан зарур аст, ки аз риояи талаботи қонунгузории соҳаи забони давлатӣ суботи муомилоти меъёрҳои адабии забони давлатӣ вобастагии зич дорад. Аз ин рӯ, яке аз вазифаҳои муҳимтарини мутахассисон ин таҳияи чунин механизмҳои ҳуқуқие мебошад, ки барои аз байн бурдани мушкилот ва таъмини рушди қонунгузории соҳаи забони давлатӣ дар ҷомеа мусоидат менамояд. Гарчанде аз лаҳзаи эътибори ҳуқуқӣ пайдо намудани Қонуни мазкур вақти муайяне гузашта бошад ҳам, вале то ба ҳол аз таҷрибаи татбиқи меъёрҳои ҳуқуқии соҳаи забони давлатӣ ба таври пурра истифода намешавад.
Аз ин рӯ, барои марҳила ба марҳила амалаисозии мушкилоти ҷойдоша, таъмини рушди қонунгузорӣ ва содаву фаҳмо будани забони санадҳои меъёрии ҳуқуқии соҳавӣ оид ба ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, таҳкими қонуният ва тартиботи ҳуқуқӣ ҳалли масъалаҳои зикргардида тибқи талаботи Консепсияи сиёсати ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2018-2028, ки бо Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 6 феврали соли 2018 қабул гардидааст, яке аз ҳадафҳои рушди қонунгузории миллии соҳаи забони давлатӣ мебошад [37].
Ҳамзамон, бо мақсади ҳифз ва гиромидошти мақоми конститутсионии забони тоҷикӣ, барои дурнамои рушди сиёсати забони давлатӣ дар ҷомеа шароити заминаҳои ҳуқуқӣ, моддӣ, иҷтимоиву иқтисодӣ фароҳам овардан ва истифодаи забони давлатӣ дар умури иҷтимоию иқтисодӣ ва фарҳангӣ, муайян кардани қонуниятҳои дохилии ташаккули таърихӣ ва меъёрҳои забони адабӣ, ҳамчунин таъмини ҳамаҷонибаи рушди забони давлатӣ дар ҳолати ҷаҳонишавӣ ва фаро гирифтани луѓоту истилоҳоти муосир бо истифода аз имконоти дохилии забон мувофиқи мақсад мебошад. Барномаи рушди забони давлатӣ барои солҳои 2020-2030 таҳия шудааст, ки барои татбиқи давра ба давраи сиёсати забони давлатӣ заминаҳои мусоиди ҳуқуқиро фароҳам овард. Барномаи мазкур дар асоси таҳлилҳои илмӣ бо таваҷҷуҳ ба дурнамои рушди забони давлатӣ таҳия гардида, дар он роҳҳо ва воситаҳои ташаккули забони миллӣ мутобиқи сиёсати давлатӣ дар бораи забон муқаррар гардидааст [38].
Инчунин, ҷиҳати риояи меъёри забони адабӣ, танзим намудани истилоҳоти соҳавӣ ва бартараф намудани норасоиҳои забони давлатӣ дар соҳаи илм, маводи таълимӣ, дастурҳои методию коргузорӣ «Қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ ва Аломатҳои китобати забони тоҷикӣ» [39] таҳия ва тасдиқ гардидааст, ки барои рушди забони давлатӣ мусоидат менамояд.
Дар баробари ин, бо мақсади иҷрои Нақшаи чорабиниҳо оид ба дастуру супоришҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон - Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки зимни мулоқот бо намояндагони аҳли зиё, маориф, илм, адаб ва фарҳанг ба муносибати Рӯзи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон 4 октябри соли 2019 баён доштанд [40], таҳлил, омӯзиши қонунгузорӣ ва санадҳои зерқонунии самти сиёсати забони давлатиро бо мақсади мутобиқ намудан ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ» ва дигар қонунгузорӣ ба роҳ монда, чунин тағйиру иловаҳоро ба Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» зарур мешуморем. Қабули Қонуни мазкур барои рушди забони давлатӣ заминаҳои хуби ҳуқуқиро фароҳам овард. Натиҷаҳои он дар замони на он қадар тӯлонӣ хеле хуб ба мушоҳида мерасанд, ки ҷаҳонишавӣ ва бархурди фарҳангҳо дар замони муосир таъсири худро ба забони давлатӣ низ гузошта, барои рушди он монеаи сунъӣ эҷод намудаанд. Инчунин, дар бисёр моддаҳои Қонуни мазкур мушкилотҳо ба мушоҳида расида, масъалаҳои зиёде дар самтҳои гуногуни иҷтимоиву сиёсӣ, фарҳангиву илмӣ ва дигар равандҳо аз назар дур мондаанд ва ё ҳатто баъзе қонунҳо ба Қонуни мазкур мухолифат менамояд, ки меъёрҳои танзимкунандаи соҳа вуҷуд надорад.
Аз ин рӯ, пешниҳод менамоем, ки ба баъзе моддаҳои Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» таѓйиру иловаҳои зерин ворид карда шаванд.
Дар моддаи 2 Қонуни мазкур хориҷ намудани калимаи «(Сарқонуни)» бо мақсади мутобиқ намудан ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва дар қисми 6 моддаи 3 иваз гардидани калимаи «адабӣ» ба калимаи «тоҷикӣ» ҷиҳати мутобиқ намудан ба Қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ пешниҳод мешавад.
Яке аз масъалаҳои муҳимме, ки дар Қонуни мазкур дарҷ нашудааст, ин масъалаи роҳҳои истифодаи забони имову ишора барои шахсони ногӯё ва ношунавоён дар кишвар мебошад. Бар асоси муқаррароти моддаи 24 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи ҳифзи иҷтимоии маъюбон» [41] ҷиҳати муайян намудани забони имову ишора барои ногӯё ва ношунавоён дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ва доираи истифодаи дигар забонҳо дар забони имову ишора, инчунин, фароҳам овардани шароит барои омодакунии мутахассисон дар ин соҳа моддаи алоҳида пешниҳод мегардад.
Дар қисми 1 моддаи 9 Қонуни мазкур баъд аз калимаи «таълимӣ» илова гардидани калимаҳои «новобаста аз забони таҳсил,» дар доираи Қонуни мазкур ҷиҳати танзим ва назорат намудани забони таҳсили муассисаҳои таълимии ғайридавлатӣ пешбинӣ гардидааст. Инчунин, дар моддаи 11 Қонуни мазкур илова намудани калимаҳои «илмӣ ва» бо мақсади танзим намудани масъалаҳои илмӣ ба забони давлатӣ мебошад.
Дар моддаи 12 Қонуни мазкур илова намудани қисми 2 доир ба танзим ва риоя гардидани забони нишастҳои матбуотии вазорату идораҳо, корхона, муассиса ва дигар ташкилотҳо, новобаста аз шакли ташкилию ҳуқуқӣ ва шакли моликият, ба забони давлатӣ пешбинӣ карда шавад.
Пешвои миллат - Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид намудаанд, ки эҳтироми забон ва пос доштани он як рукни маданият аст. Вале шахсони воқеӣ, ҳуқуқӣ ва соҳибкорони инфиродӣ дар баъзе ҳолатҳо забони давлатиро сарфи назар карда, истифодаи онро дар ҷойи дуюм қарор медиҳанд, ки ҳангоми таҳия ва истифодаи эълону реклама, маводи иттилоотӣ ба забони давлатӣ беэҳтиромӣ зоҳир менамоянд.
Дар қисми 4 моддаи 5 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи реклама» чунин муқаррарот муайян шудааст, ки реклама дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон ба забони давлатӣ ва бо салоҳдиди рекламадиҳандагон, инчунин ба дигар забонҳо, паҳн карда мешавад. Ин муқаррарот ба радиошунавонӣ, пахши телевизионӣ ва нашрияҳои чопие, ки танҳо ба забони давлатӣ, забонҳои дигар миллатҳои дар Ҷумҳурии Тоҷикистон истиқоматдошта ва забонҳои хориҷӣ сурат мегиранд, инчунин ба тамѓаҳои молии (тамѓаҳои хизматрасонӣ) ба қайд гирифташуда дахл надоранд [42]. Ҳангоми таҳия ва истифода бурдани чунин муқаррарот оид ба реклама шаҳрвандон ба мушкилиҳо дучор мешаванд.
Бо ин мақсад, дар моддаи 13 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» илова намудани қисми 3 ҷиҳати аввал эҳтиром гузоштан ба забони давлатӣ ва истифодаи он дар эълону реклама ва ҳамаи матнҳои иттилоотӣ: аз боло ва ё аз тарафи чап бо забони давлатӣ, аз тарафи поён ё аз тарафи рост ба забони дигар бо ҳарфҳои баробар ба роҳ мондан пешбинӣ гардидааст. Чунин тартиби муқаррарот дар заминаи таҳқиқу таҳлили қонунгузории Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил пешниҳод гардида, аз рӯи таҷрибаи кории Ҷумҳурии Қазоқистон, Федератсияи Россия ва ѓайра гирифта шуда, ворид намудани чунин таҷрибаи корӣ барои ҳимояи забони давлатӣ ба мақсад мувофиқ мебошад.
Инчунин, тибқи моддаҳои 8-11 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи бақайдгирии давлатии шахсони ҳуқуқӣ ва соҳибкорони инфиродӣ» масъалаи ба забони давлатӣ ҳуҷатгузорӣ ва номгузории шахсони ҳуқуқӣ ва соҳибкорони инфиродӣ пешбинӣ шудааст. Дар ин соҳа мушкилоти тарҷума, баргардон ва ҳуруфгардон намудани номгузорӣ вуҷуд дорад [43]. Бинобар ин, дар қисми 3 моддаи 18 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» мавқеи забони давлатӣ номуайян буда, калимаи «баргардон» нодуруст истифода шуда, мантиқан ѓалат корбурд шуда, он маънои тарҷума ва ҳуруфгардонро дар як маврид дода наметавонад. Зеро тарҷума ва ҳуруфгардон ду ҳолати гуногун мебошанд ва ин ду ҳолатро наметавон бо як калимаи «баргардонидан» ифода кард. Масалан: номи ташкилоти байналмилалии United Nations дар забони русӣ Организация Объединённых Наций ва дар забони тоҷикӣ дар шакли  Созмони Милали Муттаҳид ё ин ки ҷамъиятҳои Салиби Сурх, Ҳилоли Аҳмар ва ѓ. тарҷума шудаанд. Номи ихтисорашудаи ташкилоти байналмилалии UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) дар забони тоҷикӣ дар шакли ЮНЕСКО ҳуруфгардон (транслитератсия) шудааст. Ҳамин ҳолатро дар номи ташкилотҳои хориҷӣ ва муштараки ИМОН ИНТЕРНЕШНАЛ, ЮНИСЕФ ва ѓайра дидан мумкин аст. Аз ин рӯ, қисми 3 моддаи 18 бо мақсади фарогири ҳамагуна масъалаҳои номгузорӣ таҷдиди назар карда шуда, дар таҳрири нав бо чунин мазмун мувофиқи мақсад мебошад: «3. Номгузории ташкилотҳои хориҷӣ ва муштарак дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ба забони давлатӣ ба роҳ монда шуда, ба забонҳои дигар низ ҳуруфгардон ва ё тарҷума мешавад.».
Инчунин, танзим намудани номгузорӣ, навиштаҷоти молу маҳсулот, тамғаҳои молӣ ва тамғаҳои хизматрасонӣ яке аз масъалаҳои муҳим дар соҳаи идоракунии давлатӣ ва бахши хусусӣ, аз ҷумла, соҳибкорӣ ба шумор меравад, ки тибқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тамғаҳои молӣ ва тамғаҳои хизматрасонӣ» [44] амалӣ карда мешавад. Вале дар Қонуни мазкур муқаррароте вуҷуд надорад, ки масъалаҳои забони давлатиро ба пуррагӣ танзим намояд. Бинобар ин, ҷиҳати танзим намудани масъалаҳои забони давлатӣ дар Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» моддаи 181 бо мақсади танзим намудани номгузорӣ, навиштаҷоти молу маҳсулот, тамғаҳои молӣ ва тамғаҳои хизматрасонӣ пешниҳод мешавад.
1. Номгузорӣ ва навиштаҷоти ҳама гуна молу маҳсулоти дар Ҷумҳурии Тоҷикистон истеҳсолшаванда ба забони давлатӣ навишта мешаванд ва дар муносибат бо ташкилотҳои хориҷӣ мумкин аст ба забонҳои дигар низ ҳуруфгардон ва ё тарҷума шаванд.
2. Дастурамалҳо, навиштаҷотҳо ва дигар маводи иттилоотии ҳар як молу маҳсулоти воридотӣ бо забони давлатӣ тарҷума карда мешаванд.
3. Навиштаҷоти тамғаҳои молӣ ва тамғаҳои хизматрасонӣ ба забони давлатӣ ва ба дигар забонҳо тибқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ба роҳ монда мешавад.». Меъёри пешбинигардида саривақтӣ мебошад, чунки субъекти воридкунандаи молу маҳсулот дар қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон танзим карда намешавад. Бояд гуфт, ки тибқи моддаи 9 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи ҳимояи ҳуқуқи истеъмолкунандагон» [45] истеъмолкунандагон – шаҳрвандони Тоҷикистони соҳибистиқлол барои дастрасии маълумоти зарурӣ ва боэътимод бо забони давлатӣ ҷиҳати истифодабарии молу маҳсулот ҳақ доранд. Зикр бояд кард, ки ба ҷумҳурӣ молу маҳсулоте ворид шуда истодааст, ки бо забони давлатӣ дастури истифодабарӣ надоранд, аз ҷумла, маводи хӯрокворӣ, доруворӣ, техникӣ, кишоварзӣ ва ѓ., ки зиёни он, пеш аз ҳама, ба мардуми кишвар мерасанд. Номгузории ҳама гуна молу маҳсулоти дар Ҷумҳурии Тоҷикистон истеҳсолшаванда ба забони давлатӣ навишта шуда, метавонад ба дигар забонҳо ҳуруфгардон ва тарҷума шавад». Қайд бояд кард, ки ин пешниҳодҳо ба Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» дар асоси Дастурамали техникии молу маҳсулот, ки аз ҷониби Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон тасдиқ шуда, таҳия шудааст. Масалан: шарбати «Оби набот» ба англисӣ – juice«Obi Nabot», оби газноки «Шоҳамбарӣ» - газированная минеральная вода «Шаамбары» ва ѓайра.
Дар ном ва муҳтавои қисми 1 моддаи 19 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» маҳалҳои аҳолинишин ва дигар мавзеъҳои ҷуѓрофӣ дарҷ нагардида буданд, бо сабаби маҳдуд будан (маънои маҳал «ҷой, макон» буда, ба он кӯҳу пиряхҳо, чашмаҳо, пулҳо, роҳу хиёбонҳо ва ѓайра дохил намешаванд) таҷдиди назар ва барои пурра танзим намудан пешниҳод шудааст. Зеро пиряхҳо, кӯҳҳо, чашмаҳо, қуллаҳо ва ѓайра инҳо на маҳалли ҷуѓрофӣ, балки объектҳои ҷуѓрофӣ маҳсуб мешаванд. Инчунин, дар Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи номҳои объектҳои ҷуѓрофӣ» [46] ва Қонуни конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тартиби ҳалли масъалаҳои сохти маъмурию ҳудудии Ҷумҳурии Тоҷикистон» [47] вожаҳои «маҳал» ва «объект» мафҳумҳои алоҳидаи худро ифода мекунанд.  Бо ҳамин мақсад, ҷиҳати танзим гардидани маҳалҳои аҳолинишин ва дигар объектҳои ҷуғрофӣ дар таҳрири нав пешниҳод гардидааст.
Ҳамзамон, таҳлилҳо нишон медиҳад, ки дар фаъолияти баъзе ташкилоту муассисаҳои ватанӣ матни муҳру тамғаҳо, бланкҳо, нархномаҳо, борчаспҳо, навиштаҷот ва маводи дигари айёнии иттилоотӣ ба забонҳои ғайр дар Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳия шуда, матни онҳо бо ғалатҳои имлоӣ мавриди истифода қарор дода мешавад. Дар муносибат бо ташкилотҳои хориҷӣ мумкин аст ба забонҳои дигар низ ҳуруфгардон ва ё тарҷума шаванд, инчунин, ҷиҳати мутобиқ намудан ба талаботи Қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ дар таҳрири нав пешниҳод кардан ба мақсад мувофиқ мебошад. Барои ҳалли мушкилоти ҷойдошта мақомоти ваколатдори давлатиро зарур аст, ки бо ҷалби мутахассисони вазорату идораҳои дахлдор иҷрои Нақшаи чорабиниҳои Барномаи рушди забони давлатӣ барои солҳои 2020-2030-ро таъмин намоянд.
Таҳлили санадҳои меъёрии ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз он шаҳодат медиҳад, ки рушди соҳаи забони давлатӣ таҳти таваҷҷуҳи Пешвои миллат қарор дошта, бо маром идома дорад. Қобили зикр аст, ки талаботи муқаррароти Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» хусусияти ҳаволадиҳанда дошта, дар дигар қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон вуҷуд дорад.
Аз ин рӯ, мақомоти давлатӣ вазифадоранд, ки дар баробари Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон татбиқи муқаррароти Қонуни мазкурро таъмин намоянд. Қайд менамоем, ки дар давраи сипаришуда як зумра санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ бо мақсади ҳифз ва рушди сиёсати забони давлатӣ қабул гардидаанд, ки ин ҳама хидмат ва заҳматҳои Пешвои миллат мебошад. Инчунин, бо лаҳни шевои меъёри забони адабии тоҷиқӣ дар чорабиниҳои байналмилалӣ, аз ҷумла, Созмони Милали Мутаҳид баромад намуда, миллати тоҷикро дар ҷаҳони муосир бо забони давалатӣ муаррифӣ намудан ин арҷ гузоштан ба муқаддасоти олӣ буда, шоёни аҳсан мебошад.
Таҳқиқу таҳлили гузаронидашудаи қонунгузорӣ ва санадҳои меъёрии ҳуқуқии соҳаи забони давлатӣ аз он шаҳодат медиҳад, ки заминаҳои ҳуқуқӣ марҳила ба марҳила қабул гардида, бо сурат рушт ёфтааст. Аз ин рӯ, пешниҳод мешавад, ки минбаъд барои ба низом даровардани санадҳои меъёрии ҳуқуқии қаблан қабулгардида, миллӣ кунонидани қонунгузорӣ, ҳуқуқэҷодкунӣ бо риояи техникаи қонунгузорӣ, риояи услуби расмии забони адабӣ, содда ва равону фаҳмо будани истилоҳот, калима ва ибораҳои оммафаҳм дар қонунгузорӣ ва санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ омӯзиш, таҳлил, танзим, муқоиса ва мураттабсозии қонунгузорӣ ва санадҳои меъёрии ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷиикстон, таҳлили қонунгузории Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил ва ҳангоми таҳияи лоиҳаҳои қонунгузорӣ ва санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ аз таҷрибаи корӣ ва қонунҳои намунавии қабулнамудаи Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил истифода кардан ба мақсад мувофиқ мебошад.
Дар баробари ин, бо ибтикори Пешвои миллат чандид асарҳои соҳаи забони давлатӣ таҳия ва нашр шудаанд. Аз ҷумла, Эмомалӣ Раҳмон. Тоҷикон дар оинаи таърих. Китоби якум. Аз Ориён то Сомониён. – Душанбе: Ирфон, 2002., Эмомалӣ Раҳмон. Тоҷикон дар оинаи таърих. Китоби дуюм. Аз Ориён то Сомониён. – Душанбе: Ирфон, 2002., Эмомалӣ Раҳмон. Тоҷикон дар оинаи таърих. Китоби сеюм. Аз Ориён то Сомониён. – Душанбе: Ирфон, 2006., Эмомалӣ Раҳмон. Нигоҳе ба таърих ва тамаддуни ориёӣ. – Душанбе: Ирфон, 2006., Эмомалӣ Раҳмон. Забони миллат – ҳастии миллат. Китоби 1. – Душанбе: Эр-рафт, 2016., Эмомалӣ Раҳмон. Забони миллат – ҳастии миллат. Китоби 2. – Душанбе: Нашриёти муосир, 2020., Пешвои миллат ва сиёсати давлатии забон. – Душанбе: Табъу нашр, 2021. ва ғайра. Асарҳои мазкур вазъи забони тоҷикон аз оғози таърихи забони тоҷикӣ то давраи истиқлолияти давлатиро дар бар мегирад. Омӯзиш, таҳлил ва истифодаи асарҳои зикршуда ҳамчун дастури илмӣ ва таълимӣ барои рияои меъёри забони адабӣ дар мақомоти ҳокимияти давлатӣ ва муассисаҳои олии касбӣ мувофиқи мақсад мебошад.
Пешвои миллат дар паёми навбатӣ ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба мо соҳибзабонон муроҷиат намуда, такид намудаанд, ки мо бояд ба рушди забони шево ва шоиронаи тоҷикӣ низ эътибори аввалиндараҷа диҳем. Чунки забони давлатӣ яке аз сарватҳои муқаддас ва гаронбаҳотарини мо мебошад. Хотирнишон месозам, ки ин вазифаи ҳар як фарди ватандӯст, аз ҷумла, падару модарон, омӯзгорон, аҳли маориф, илм, зиёиёни кишвар, кормандони воситаҳои ахбори омма ва адибону олимони мамлакат мебошад [48].

Адабиёт:
1. Пешвои миллат ва сиёсати давлатии забон. – Душанбе: Таъбу нашр, 2021 – С.9.
2. Ведомостҳои Совети Олии РСС Тоҷикистон, соли 1989, №15, мод.102.
3. Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, аз 6 ноябри соли 1994 дар раъйпурсии умумихалқӣ қабул карда шуда, 26 сентябри соли 1999, 22 июни соли 2003 ва 22 майи соли 2016 бо тариқи раъйпурсии умумихалқӣ ба он тағйиру иловаҳо ворид карда шудаанд (ба забонҳои тоҷикӣ ва русӣ). – Душанбе: Нашриёти Ганҷ, 2016. – С.9.
4. Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи таъсиси Комиссияи татбиқи Қонуни забони назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 31 октябри соли 1995, №662.
5. Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Барномаи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон доир ба тавсиа ва рушди забони давлатӣ ва забонҳои дигари қаламрави Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 21 октябри соли 1997, №459.
6. Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тасдиқи Қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ» аз 3 сентябри соли 1998, №355.
7. Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон,  соли 2001, № 4, мод. 215; соли 2003, №4, мод. 152; соли 2008, №1 қ 1, мод. 1; соли 2009, №12, мод.813; соли 2016, №7, мод.602; соли 2017,№7-9, мод.565.
8. Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Соли забони тоҷикӣ» аз 26 июли соли 2007, №296.
9. Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Нақшаи тадбирҳои омодагӣ ва баргуузории Соли забони тоҷикӣ» аз 13 сентябри соли 2007, №478.
10. Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 5 ноябри соли 2009.
11. Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, соли 1999, № 12, мод. 298; соли 2007, №5, мод.353; соли 2012, №8, мод.813; соли 2014, №7 қ.1, мод.383; №11, мод.640, соли 2017,№5 қ1, мод.269; соли 2019, №7, мод.461.
12. Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, соли 2014, №7,қ.1, мод.379;соли 2015,№3,мод.197; №7-9,мод.697;соли 2017,№5,қ.1, мод.266; Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 23 декабри соли 2021 №1805; Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 23 декабри соли 2021 №1806.
13. Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, соли 2014, №7қ.1, мод.380;соли 2015,№7-9,мод.698, соли 2016, №7, мод.603; соли 2018 №2, мод.62, соли 2021, №1- 2, мод.1; №4, мод.191; Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 23 декабри соли 2021 №1807.
14. Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, соли 2005, №7, мод. 398; соли 2006, №3, мод. 141; соли 2007, №5, мод. 350, №7, мод. 652; соли 2008, №12, қ-1, мод.981; соли 2009, № 5, мод.314; соли 2011, №3, мод.150, №6, мод.428; соли 2012, №8,мод.810; соли 2013, №7, мод.497, мод. 498; №12,мод.876; соли 2014, №3, мод.139; №12, мод.820; соли 2016, №3, мод.125; соли 2017, №5, қ1, мод.267; соли 2019, №6, мод. 308;  соли 2020, №12, мод. 897; соли 2021, №1- 2, мод.2.
15. Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон с.2004, №12, қ.2 мод.704; соли 2017, №5, мод. 278; соли 2018, №2, мод.68; №7-8, мод. 528.; соли 2019, №4-5, мод. 228; соли 2020 .№1, мод.24.
16. Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, соли  2008, № 3, мод.191; соли 2011, №6, мод.453; соли 2012,№4,мод.261; соли 2014,№7қ1.мод.398, соли 2016,№3,мод.134; соли 2017, №5 қ1, мод. 281.
17. Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, соли  2008, № 3, мод.183; соли 2011, №6, мод.457; соли 2013, №7, мод.513;№12,мод.886;соли 2014,№11,мод.654; соли 201;5,№7-9,мод.701. соли 2016,№3,мод.138; соли 2017, №1-2, мод.7, соли 2018, №5, мод.274; соли 2020, №12, мод. 908.
18. Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, соли  2008, № 3, мод.193; соли 2009, № 5, мод.323; соли 2010, №3, мод.154; соли 2011, № 6, мод. 459; соли 2013, № 7, мод.517; соли 2014, №11, мод. 645; соли 2016, №3, мод. 137, соли 2017, №1-2, мод.10, мод.11, мод.12; №5 қ1, мод.298; соли 2020. №1, мод. 10; соли 2020, №12, мод. 909; соли 2021. №1-2, мод.6.
19. Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, соли 2007, №3, мод. 166, №6, мод. 429; соли 2010, №3, мод.158; соли 2011, №6, мод. 452; соли 2012, №8,мод.834 ; №12, қ1, мод.1008; соли 2013, №7 мод., 542; №12, мод.905; соли 2014,№7, қ.2,мод.425; соли 2015,№12, қ1, мод.1106; соли 2016,№3,мод.156; соли 2017,№1-2, мод.28, мод.29, №5, қ1, мод.290, соли 2018, №7-8, мод.526.; соли 2019, №4-5, мод.225; соли 2020, №1, мод.18.
20. Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, соли 2009, №7-8, мод.503; соли 2012,№4,мод.277; №8,мод.833;соли 2015,№11,мод.964; соли 2017, №5 қ1, мод.288; соли 2019, №4-5, мод.226.
21. Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тасдиқи Қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ» аз 4 октябри соли 2011, №458.
22. Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тасдиқи Барномаи рушди забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2012-2016» аз 30 июни соли 2012, №335.
23. Фарҳанги имлои забони тоҷикӣ. Душанбе, «Шарқи озод», соли 2013, 320 с.
24. Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи стандартҳои рамзгузорӣ ва ҷобаҷогузории алифбои тоҷикӣ дар саҳвакалидҳои компютерии стандарти юникодбарои истифодабарии компютерӣ» аз 2 августи соли 2004, №330.
25. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ва сиёсати давлатӣ дар бораи забон - Душанбе: «Истеъдод», 2013. С. – 75-88.
26. Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, соли 2009, №9-10, мод. 546.
27. Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи таъсиси Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 31 октябри соли 2009, №604.
28. Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тасдиқи Низомнома ва Сохтори Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 8 январи соли 2010, №1.
29. Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи аъзои Ҳайати мушовараи Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 2 октябри соли 2010, №470.
30. Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, соли 2009, №9-10, мод. 546.
31. Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, соли 2008, №12, қ-1, мод. 989, мод. 990; соли 2009, №5, мод.321, №9-10, мод. 543; соли 2010, № 1, мод.2, мод. 5; №3, мод.153, №7, мод. 547; №12, қ1, мод.812; соли 2011, №6, мод.430, мод.431; №7-8, мод.610; №12, мод.838; соли 2012, №4, мод.256; №7, мод.685, мод.693; №8, мод.814; №12 қ 1, мод.1004; соли 2013, №3, мод.181; №7, мод. 508; соли 2014, №3 мод.143,  мод.144; №7 қ.1, мод.389; мод.390; соли 2015, №3, мод.201; №7-9, мод.707, мод.708; №11, мод.955; №12 қ1, мод.1108; соли 2016, №3, мод.130, мод.131, мод.132; №5, мод.359, мод.361, №7, мод.613, мод.614; №11, мод.877; соли 2017, №1-2, мод.5, мод.6; №5  қ1,  мод. 275; №7-9, мод.568, мод.585; соли 2018, №1, мод.9, №5, мод. 268, мод. 269; соли 2019, №1,мод.8; №6, мод.312, мод. 313; №7, мод.464; соли 2020, №1, мод.6; №7-9, мод.604, мод. 606. мод.621; №12, мод.900, мод.901; соли 2021, №6, мод.384, мод.385; Қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 23 декабри соли 2021 №1812, №1813, №1814, №1815.
32. Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, соли 2015, №12 қ1, мод.1115; соли 2017, №7-9, мод.578; соли 2019, №6, мод. 326; соли 2020. №1, мод.29.
33. Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, соли 2006, №4, мод. 201; 2008, №12, қ-2, мод.1017; соли 2009, № 3 мод. 89; соли 2011, №3, мод. 178;  № 6, мод. 444; соли 2015, №3, мод.220, №11, мод.961, мод.962; соли 2016, №3, мод.144, мод.145; соли 2017, №7-9, мод.574; соли 2019, №7, мод. 470; соли 2020.№7-9. мод.612; соли 2021. №1-2, мод.13.
34. Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тасдиқи Феҳристи номҳои миллии тоҷикӣ» аз 27 июли соли 2016, №325.
35. Забон ва сифати қонун (маводи конференсияи илмӣ-амалии ҷумҳуриявӣ, ш. Душанбе, 22 июни соли 2010) / Зери таҳрири доктори илмҳои ҳуқуқ, профессор Раҳимов М.З. – Душанбе: «Шуҷоиён», 2010. – 356 с.
36. Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, соли 2011, №7-8, мод.608; соли 2012, №7, мод.684; №12 қ1, мод.1011, мод.1012; соли 2014, №7 қ-2, мод.401; соли 2015, №3, мод.209; №7-9, мод.706, соли 2016, №5, мод.371; №7, мод.619; №11, мод.878; соли 2017, №1-2, мод.13; №5 қ1, мод.294, соли 2018, №1, мод.12; Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 23 декабри соли 2021 №1819.
37. Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Консепсияи сиёсати ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2018-2028» аз 6 феврали соли 2018, №1005. [Захираи электронӣ]. Манбаи дастрасӣ: http://base.mmk.tj/view_sanadhoview.php?showdetail=&sanadID =563 (санаи муроҷиат: 16.11.2019).
38. Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тасдиқи Барномаи рушди забони давлатӣ барои солҳои 2020-2030» аз 28 ноябри соли 2022, №647.
39. Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тасдиқи Қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ ва Аломатҳои китобатии забони тоҷикӣ» аз 30 июни соли 2021, №268.
40. Супориши Роҳбари Дастгоҳи иҷроияи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Оид ба таҳкими фаъолият дар самти таҳия, қабул, бақайдгирӣ ва иҷрои санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ» аз 2 октябри соли 2020, №21/11-03.
41. Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, соли 2010, №12, қ-1, мод. 834; с. 2020, №12, мод. 913.
42. Ахбори Маҷлиси Оолии Ҷумҳурии Тоҷикистон с.2003, №8, мод.457; с. 2007, №6, мод. 432; с.2008, №10. мод. 824; с.2011, №12, мод.843; с.2012, №4, мод.262; соли 2014, №11, мод.672; соли 2015, №3, мод.224; соли 2017, №7-9, мод.575, мод.576; соли 2018, №1, мод.26.
43. Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, соли 2009, №5 мод.316; соли 2010, №12, қ-1, мод.828; соли 2012,№ 12 қ1,мод.1006, соли 2015,№11,мод.972; соли 2016,№5,мод.370; соли 2019, №1, мод.33; соли 2019,№7, мод.475; соли 2020.№1, мод.27.
44. Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, соли 2007, №3, мод. 167; соли 2012, №7, мод.708; соли 2019, №1, мод. 31.
45. Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон  соли 2004, №12, қ-1, мод. 699; соли 2008, №10, мод.805,мод.817; соли 2013,№12,мод.896; соли 2015,№3,мод.215, соли 2018, №1, мод.28; соли 2021. №1-2, мод.19; Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 23 декабри соли 2021 №1847.
46. Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 2006, №4, мод. 198; соли 2013, №3 мод. 188.
47. Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, соли 2013, №3, мод. 177, соли 2018, №1, мод.1.
48. Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ» аз 26.01.2021.

Баҳодиҳии муҳтаво: 
Баҳои миёна: 5 (1 овоз)

Категория:

ДОИР БА БАЪЗЕ МАСЪАЛАҲОИ ПЕШГИРИИ ТЕРРОРИЗМ ВА ЭКСТРЕМИЗМ ДАР ҶОМЕА

Ҳайати тадорукот's picture
Ношир: Ҳайати тадорукот Санаи интишор: 22 Ноябр, 2023 - 08:00

Мансурӣ Шодмон Ҷамолиддинзода - Номзади илмҳои ҳуқуқшиносӣ, дотсент,
Аъзои Ҳайати мушовараи Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат - Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид ва роҳнамоӣ намудаанд, ки терроризм ва экстремизм аз як ҷониб чун як вабои аср хатари глобалии ҷиддӣ буда, аз ҷониби дигар, аъмоли он гувоҳ аст, ки терроризм ватан, миллат ва дину мазҳаб надорад. Ҳамзамон, як таҳдиде ба ҷомеаи ҷаҳонӣ ва ба ҷони ҳар як сокини сайёра аст. Ин зуҳуроти фалокатбор ҳеҷ умумияте ба дин, аз ҷумла ба дини мубини ислом надорад ва бо истифода аз номи ислом ба хотири ҳадафҳои сиёҳу ғаразноки сиёсӣ содир карда мешавад.

Ҳифзи истиқлолият ва таъмини ваҳдати миллӣ вазифаи муқаддаси ҳар як шаҳрванди Ҷумҳурии Тоҷикистон буда, он кафили сулҳу оромӣ, ҳувияти миллӣ ва суботи кишвар мебошад. Бо шарофати сиёсати хирадмандонаи Пешвои миллат ватани азизамон мунтазам пеш рафта, суботу амнияти миллӣ таъмин мебошад.
Дар замони муосир яке аз ҷиноятҳое, ки ба асосҳои сохтори конститутсионӣ ва амнияти миллӣ хавфи ҷиддӣ ба миён меорад, ин ҷиноятҳои хусусияти террористӣ ва экстремистидошта мебошад. Тамоми давлатҳои дунё кӯшиш мекунанд, ки роҳи нави мубориза бар зидди ин зуҳуроти номатлуби ҷомеаро ҳарчи зудтар пайдо намуда, чораҳои дахлдор андешанд. Ин ҷараёни хатарҳо метавонад ба несту нобуд кардани миллатҳо ва давлатҳо оварда расонад. Аз таҳдиди ин зуҳуроти номатлуб тамоми ҷомеаи ҷаҳонӣ дар канор буда наметавонад.
Пешвои миллат зимни суханрониҳои хеш дар ҳамоишҳои сатҳи баланди ҷаҳонӣ иброз доштанд, ки имрӯз ҳамаи мо шоҳиди рӯйдоду воқеаҳои даҳшатноку фоҷиаборе ҳастем, ки дар гӯшаҳои гуногуни ҷаҳон идома доранд. Тавсеаи миқёси терроризм ва ифротгароӣ, ҷангу низоъҳои мусаллаҳонаи мазхабӣ, ҷинояткории муташаккили фаромиллӣ ва гардиши маводи мухаддир ба амнияти кишварҳои мо хатари ҷиддӣ эҷод карда истодааст. Ҳоло фаъолшавии гурӯҳҳои террористиву ифротгаро ва дигар ҷунбишҳои иртиҷоӣ дар нуҷтаҳои доҳи ҷаҳон амнияти тамоми мардуми сайёраро зери хатар қарор додааст.
Қайд менамоем, ки истилоҳи «террор» ва «терроризм» бори аввал дар инқилоби Фаронса солҳои 1793-1797 мавриди истифода қарор гирифта, вале бояд зикр намуд, ки калимаи мазкур дар шакли дигаргуншудаи калимаи арабии «таррор» мебошад. Калимаи таррор дар фарҳанги забони тоҷикӣ ба маънои роҳзану одамкӯш, кисабуру дузд ва маҷозан ба маънои ҳиллагар, маккор, шарҳ дода шудааст. Инчунин, аврупоиҳо калимаи «таррор»-ро ба маънои даҳшатафканӣ ва хунрезӣ аз калимаи арабии «таррор» эҳтимолан гирифта бошанд. Ҳамин тариқ бисёриҳо ба он назаранд, ки калимаи «терроризм» аз калимаи лотинии «terror» гирифта шуда, маънояш «тарс ва ваҳм»-ро дорад, ки бисёриҳо онро қабул доранд. Аммо калимаи арабии «таррор» ва калимаи лотинии «terror» якхела мебошад.
Маънои аслии экстремизм бошад – аз калимаи франсавии «extremism» ва лотинии «extremus» гирифта шуда, маънои аслиаш ифротгароӣ, тундравӣ, фикру андешаҳо, амалҳои тундравона, аз ҳадду андоза гузаштан аст.
Тибқи моддаи 1 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи муқовимат ба экстремизм» аз 2 январи соли 2020, №1655, экстремизм яъне ифодаи мафкура ва фаъолияти экстремистие, ки барои бо роҳи зӯроварӣ ва амалҳои дигари зиддиқонунӣ ҳал намудани масъалаҳои сиёсӣ, ҷамъиятӣ, иҷтимоӣ, миллӣ, нажодӣ, маҳалгароӣ ва динӣ равона карда мешавад. Инчунин, фаъолияти экстремистӣ яъне фаъолияти ҳизбҳои сиёсӣ, иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ ё динӣ, воситаҳои ахбори омма ё ташкилотҳои дигар, аз ҷумла созмонҳои байналмилалӣ ва шахсони воқеӣ оид ба банақшагирӣ, ташкил, тайёр кардан ва иҷрои амалҳое, ки ба содир кардани фаъолияти экстремистӣ, ноустувор сохтани амнияти миллӣ ва қобилияти мудофиавии давлат, инчунин даъвати оммавӣ ҷиҳати бо роҳи зӯроварӣ ғасб намудани ҳокимияти давлатӣ ё бо роҳи зӯроварӣ тағйир додани сохтори конститутсионӣ ва ҳаракатҳое, ки ба барангехтани кинаву адовати миллӣ, нажодӣ, маҳалгароӣ ё динӣ (мазҳабӣ) равона шудаанд.
Ҳамзамон, бо мақсади амалӣ намудани талаботи Қонуни мазкур, Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тасдиқи Стратегияи муқовимат ба экстремизм ва терроризм дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2021-2025» аз 1 июни соли 2021, №187 қабул гардида, масъалаи мазкур таҳти назорати қатъии вазорату идораҳо ва мақомоти ҳифзи ҳуқуқ қарор дорад.
Дар ҳақиқат ҳам, терроризм ва экстремизм ҳамчун вабои аср ба амнияти ҷаҳон ва ҳар як сокини сайёра таҳдид намуда, барои башарият хатари на камтар аз силоҳи ядроиро ба миён овардааст. Рӯз то рӯз терроризм ва экстремизм ба хатари глобалӣ табдил ёфта, ҷаҳони муосирро ба ташвиш овардааст.
Афзоиши ҷиноятҳои хусусияти экстремистӣ ва террористӣ дошта ба вусъат ёфтани терроризми байналмилалӣ, фаъолшавии унсурҳои тундраву ифродгаро, ҷалби ҷавонон ба сафи созмонҳои экстремистиву террористӣ мусоидат менамояд. Терроризм ва экстремизм имрӯзҳо хусусияти байналмилалиро касб карда аст, ки абарқудратҳо ба воситаи он манфиатҳои миллию давлатиашонро ҳимоя мекунанд.
Ифротгароӣ ва терроризм – яке аз чунин зуҳуроти номатлуби замони муосир ба шумор рафта, мубориза бар зидди он қарзи ҳар як инсони комил мебошад. Терроризму экстремизм ҳамчун вабои аср ва дигар ҳодисаҳои номатлуб ба оромию амнияти сайёра ва пойдории давлат таҳдиду хатарҳо эҷод карда, амну осоиш ва ваҳдати халқу миллатҳоро барҳам мезанад. Ҳол он ки ҳеҷ ҷомеае бидуни таъмини амнияти иҷтимоӣ рушду такомул нахоҳад кард.
Воқеан, бар асари амалҳои террористӣ дар ҷаҳон одамони бегуноҳ ба ҳалокат расида, шаҳру деҳот ва ёдгориҳои беназири таърихӣ хароб мегарданд, зарари ҷиддӣ ба иқтисодиёти давлатҳо мерасад. Аз ин рӯ, ба хотири баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон аз ҷониби мақомоти дахлдор мунтазам корҳои таблиғотию ташвиқотӣ ва фаҳмонидани талаботи қонунгузории ҶТ ба роҳ монда шудааст.
Таъмини амнияти миллӣ дар кишвар ин натиҷаи фаъолияти пурсамари Пешвои миллат буда, шаҳрвандон зиракии сиёсиро аз даст надода, сиёсати давлатиро оид ба пешгирии терроризму экстремизм дастгирӣ менамоянд. Зеро шаҳрвандон фаҳмидаанд, ки бар зиддӣ ин падидаи номатлуб танҳо дар ҳамкории дастаҷамъона метавон мубориза бурд.

Баҳодиҳии муҳтаво: 
5
Баҳои миёна: 5 (2 овоз)

Категория:

МАЪЛУМОТНОМА - Мансурӣ Шодмон Ҷамолиддинзода

Ҳайати тадорукот's picture
Ношир: Ҳайати тадорукот Санаи интишор: 15 Ноябр, 2023 - 11:11

Мансурӣ Ш.Ҷ., номзади илмҳои ҳуқуқшиносӣ, дотсент, омӯзгори кафедраи ҳуқуқи соҳибкорӣ ва тиҷорати факултети ҳуқуқшиносии Донишгоҳи миллии Тоҷикистон – РӮЗГОРЕ БАРОИ ИБРАТ…
Мансурӣ Шодмон Ҷамолиддинзода – 6 январи соли 1982 дар деҳаи Меҳргони Ҷамоати деҳоти Хонақои Куҳии шаҳри Ҳисор таваллуд шудааст.
Соли 1999 ба шуъбаи рӯзонаи факултети ҳуқуқшиносии Донишгоҳи миллии Тоҷикистон дохил шуда, онро соли 2004 бо дипломи аъло хатм намудааст.
Соли 2005 ба шуъбаи ҳуқуқи хусусии Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ба ҳайси унвонҷӯ дохил шуда, онро соли 2021 хатм намуда, соҳиби унвони номзади илмҳои ҳуқуқшиносӣ гардидааст.
Соли 2008 ба шуъбаи ғоибонаи факултети баҳисобгирӣ ва молияи Донишгоҳи аграрии Тоҷикистон ба номи Ш. Шоҳтемур дохил шуда, онро соли 2008 бо дипломи аъло хатм намудаст.
Соли 2015 дар магистратураи Академияи идоракунии давлатии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳсил намуда, онро соли 2016 бо дипломи аъло хатм кардааст.
Солҳои 2005-2008 ба ҳайси мутахассиси шуъбаи маъмурию ҳуқуқӣ, баъдан мудири шуъбаи маъмурию ҳуқуқии Маркази дастгирӣ ва рушди соҳибкории шаҳри Душанбе фаъолият намудааст.
Аз соли 2008 то соли 2017 омӯзгори кафедраи молия ва қарз дар КАС-и факултети баҳисобгирӣ ва молияи Донишгоҳи аграрии Тоҷикистон ба номи Ш. Шоҳтемур кор кардааст.
Солҳои 2009-2010 дар вазифаи сармутахассиси шуъбаи ҳуқуқи Дастгоҳи Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон фаъолият намудааст.
Солҳои 2010-2018 дар вазифаи сардори шуъбаи ташкилию ҳуқуқии Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон фаъолият намудааст.
Солҳои 2018-2019 ба ҳайси омӯзгори фанҳои «Асосҳои ҳуқуқ ва ҳуқуқи сарварӣ» ва «Асосҳои иқтисодӣ ва хоҷагидории сарварӣ» ба тариқи соатбай дар Муассисаи давлатии Маркази таълимии занон «Сарвар» фаъолият намудааст.
Солҳои 2018-2020 дар вазифаи сардори шуъбаи қонунгузории гражданӣ, соҳибкорӣ ва оилавии Маркази миллии қонунгузории назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон кор кардааст.
Аз соли 2021 то ҳол дар вазифаи омӯзгори кафедраи ҳуқуқи соҳибкорӣ ва тиҷорати факултети ҳуқуқшиносии Донишгоҳи миллии Тоҷикистон фаъолият менамояд.
Бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Аъзои Ҳайати мушовараи Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 2 октябри соли 2010, №470 таъйин гардида, фаъолият менамояд. Ҳамзамон, аз соли 2020 вакили Маҷлиси вакилони халқии шаҳри Ҳисор аз ҳавзаи интихоботии Меҳргон №29 интихоб гардида, раиси Комиссияи қонуният ва тартиботи ҳифзи ҳуқуқии шаҳрвандон дар Маҷлиси вакилони халқи шаҳри Ҳисор мебошад.
Соҳиби унвони илмии номзади илмҳои ҳуқуқшиносӣ аз рӯйи ихтисоси 12.00.03 – ҳуқуқи маданӣ, ҳуқуқи соҳибкорӣ, ҳуқуқи оилавӣ ва ҳуқуқи байналмилалии хусусӣ буда, дотсент мебошад.
Масъалаҳои вобаста ба танзими ҳуқуқии иҷрои уҳдадориҳои пулӣ дар низоми идоракунии давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва иҷрои уҳдадориҳои пулӣ мавзуъҳои таҳқиқоти илмии ӯ ба шумор мераванд.
Соли 2021 дар Шурои диссертатсионии назди Донишгоҳи миллии Тоҷикистон рисолаи номзадиашро дар мавзӯи «Иҷрои уҳдадориҳои пулӣ» ҳимоя намуда, бо қарори Комиссияи олии аттестатсионии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 24 феврали соли 2022, №2 ба ӯ дараҷаи илмии номзади илмҳои ҳуқуқшиносӣ дода шудааст.
Мавсуф аз фанҳои ҳуқуқи соҳибкорӣ, ҳуқуқи андоз, ҳуқуқи молия, ҳуқуқи сармоягузорӣ, ҳуқуқи рақобат ва танзими ҳуқуқии бозорои коғазҳои қимматнок дар факултети ҳуқуқшиносии Донишгоҳи миллии Тоҷикистон дарс мегузарад. Муаллифи беш аз 115 мақолаҳои илмию оммавӣ, корҳои илмию таҳқиқотӣ ва таълимию методӣ мебошад. Дар конференсияҳои бонуфузи илмии сатҳи ҷумҳуриявӣ ва байналмилалӣ иштирок ва баромад намудааст.
Дар давраи фаъолияташ якчанд санадҳои меъёрии ҳуқуқии соҳаи забони давлатӣ ва идоракунии давлатиро таҳия намудааст, ки бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тасдиқи Барномаи рушди забони давлатӣ барои солҳои 2020-2030» аз 28 ноябри соли 2020, №647, Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тасдиқи Қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ ва Аломатҳои китобати забони тоҷикӣ» аз 30 июни соли 2021, №268, Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тасдиқи Феҳристи номҳои миллии тоҷикӣ» аз 2 марти соли 2023, №83 ва ғайра тасдиқ карда шудаанд.
Барои хизматҳои шоёнаш, фаъолияти пурсамараш дар идоракунии давлатӣ, эҷоди асарҳои илмӣ, китобҳои дарсӣ, васоити таълимӣ, монографияҳо, тафсири қонунҳо, мақолаҳои илмӣ ва таълиму тарбияи мутахассисони ҷавон бо фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 21 августи соли 2023, №618 бо Медали Хизмати Шоиста, бо медали 90-солагии адлияи Тоҷикистон, бо медали аълочии фарҳанги Ҷумҳурии Тоҷикистон сарфароз шуда, бо рутбаи тахассусии «Мушовири хизмати давлатии дараҷаи 1», бо Ифтихорномаи Ҳизби халқии демократии Тоҷикистон дар ноҳияи Шоҳмансур, бо Ифтихорномаи Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, бо Ифтихорномаи раиси мақомоти ҳокимияти давлатии шаҳри Ҳисор, бо Ифтихорномаи Донишкадаи идоракунии давлатии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ва ғайра қадрдонӣ шудааст.
Ӯ ҳамҷун корманди собиқадори соҳаи идораи давлатӣ ва хизмати давлатӣ дар ҷомеа обрӯю эътибори хоса дошта, беш аз 19 сол собиқаи илмию омӯзгорӣ ва идоракунии давлатӣ дорад. Оиладор соҳиби чаҳор фарзанд мебошад.

Баҳодиҳии муҳтаво: 
5
Баҳои миёна: 5 (2 овоз)

ҲИФЗИ ЗАБОНИ ДАВЛАТӢ ҲАМЧУН МУҚАДДАСОТИ ОЛӢ

Ҳайати тадорукот's picture
Ношир: Ҳайати тадорукот Санаи интишор: 3 Ноябр, 2023 - 08:00

Мансурӣ Шодмон Ҷамолиддинзода - Номзади илмҳои ҳуқуқшиносӣ, дотсент,
Аъзои Ҳайати мушовараи Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон

Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба мо муроҷиат намуда, таъкид намудаанд, ки Забон моли халқ, меъроси миллат ва сармояи маънавии давлати соҳибистиқлол аст.

Забони модарӣ сарчашмаи ифтихори миллат ва пояи устувори давлатдорист. Забони модарӣ як рукни асосии давлатдорӣ буда, аз гузаштаҳои миллати тоҷик ба мо мерос мондааст. Ҳар як соҳибзабон вазифадор аст, ки баҳри поку беолоиш нигоҳ доштан, ба наслҳои оянда расонидани забони давлатӣ саҳмгузор бошад.
Аз ин рӯ, мардуми бонангу номуси тоҷик ба хотири ҳифз ва гиромидошти забони давлатӣ ва дигар арзишҳои миллӣ дар раъйпурсии умумихалқӣ 6 ноябри соли 1994 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул ва эълон намудаанд, ки мавқеи забони давлатӣ дар моддаи 2 Конститутсия ҷойгир карда шуда, чунин меъёр пешбинӣ шудааст:
«Забони давлатии Тоҷикистон забони тоҷикӣ аст. Забони русӣ ҳамчун забони муоширати байни миллатҳо амал мекунад. Ҳамаи миллатҳо ва халқиятҳое, ки дар ҳудуди ҷумҳурӣ зиндагӣ мекунанд, ҳақ доранд аз забони модариашон озодона истифода кунанд».                                                   
         Забони тоҷикӣ дар асоси Конститутсия ба сифати забони расмии давлатӣ қабул гардида, аз ҷониби давлат ҳифз карда мешавад. Пешвои миллат дар Паёми табрикотии хеш ба муносибати шонздаҳумин солгарди Рӯзи забон 22 июли соли 2005 волоияти мақоми забон ва поку бегазанд нигоҳ доштани онро аз далелҳои ифтихори миллӣ ва Ватану ватандорӣ дониста, забони тоҷикиро аз олитарин муқаддасоти миллӣ эълон доштаанд, ки ин волотарин арҷгузорӣ ба забони миллӣ ва миллати хеш аст. Ҳамзамон, таъкид ва роҳнамоӣ намудаанд, ки насли имрӯз ва фардои мо бояд дар зеҳни худ забони модариро ҳамчун муқаддасоти мероси миллӣ ва волотарин арзиши фарҳангӣ парвариш дода, аз таърихи забони модарии хеш ва осори он огоҳӣ дошта бошанд. Ҳар як фарзанди миллат бояд номбардори сазовори гузаштагон ва парчамбардори забону фарҳанги миллати хеш бошад. Он гоҳ мо метавонем дар тарбияи наслҳо дар руҳияи муҳаббат ба Модар, Ватан ва Забони миллӣ, ки аз муқаддасоти олӣ эътироф гардидаанд, муваффақ шавем.
Аз ин рӯ, бо ибтикори Пешвои миллат бо мақсади ҳифз ва гиромидошти забони давлатӣ Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 5 октябри соли 2009, №553 қабул гардидааст. Баъди қабул гардидани Қонуни мазкур дар партави сиёсати давлат ва Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон забони тоҷикӣ ба ҳайси забони давлатӣ дар мақоми забони сиёсат, илму маориф, фарҳанг, қонунгузорӣ ва равобити дипломатӣ қарор гирифта, ҳамчун рамзи ҳамбастагӣ ва нишони ҳамдилии тамоми миллати тоҷик шинохта шудааст.
Баҳри таъмини назорати риояи талаботи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» дар ҷумҳурӣ Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 31 октябри соли 2009 таъсис додан, ки Кумита вазифаи пешбурди сиёсати давлат, ба танзим даровардани меъёрҳои ҳуқуқиро марбут ба забони давлатӣ амалӣ менамояд.
Пешвои миллат дар яке аз баромадҳояшон ба муносибати Рӯзи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон таъкид намудаанд, ки забон хишти аввалини кохи миллат аст. Таърих гувоҳ аст, ки агар забони миллат аз байн равад, миллат ҳам дер ё зуд тафаккури миллии худро аз даст дода, оқибат завол меёбад. Мутаассифона, баъзе шаҳрвандон, соҳибкорон талаботи қонунгузории соҳаи забони давлатиро сарфи назар намуда, бетарафӣ зоҳир менамоянд, ба забони модарии худ арҷ намегузоранд, истилоҳоти соҳавиро ғалат истифода мебаранд, меъёри забони адабиро дар оила, ҷойҳои ҷамъиятӣ риоя намекунанд, обрӯй, шаъну шарафи якдигарро паст мезананд, дидаву дониста номгузории ташкилоту муассисаҳо, марказҳои савдо, эълону реклама, тамғаҳои молӣ, хизматрасониро ба забонҳои хориҷӣ мавриди истифода қарор дода, дар баъзе ҳолатҳо бошад забони давлатиро дар ҷойи дуюм қарор медиҳанд, инчунин, масъалаҳои иқтисодӣ ва соҳибкориро аз забони давлатӣ, яъне аз муқаддасоти олӣ боло медонанд, ки чунин муносибати онҳо ба забони давлатӣ хатар оварда, минбаъд мушкилоти зиёд бавуҷуд меояд.
Бинобар ин, барои аз байн бурдани мушкилоти ҷойдошта ҷиҳати таъмини назорати талаботи Қонуни мазкур ҳимояи забони давлатӣ яке аз ҳадафҳои стратегии Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳисоб меравад, бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Барномаи рушди забони давлатӣ барои солҳои 2020-2030» аз 28 ноябри соли 2022, №647 қабул гардидааст, ки Кумита назорати рушди сиёсати забони давлатиро дар ҳамкорӣ бо вазорату идораҳо, ташкилоту муассисаҳо, шахсони воқеӣ ва ҳуқуқии новобаста аз шакли ташкилию ҳуқуқӣ амалӣ менамояд.
Дар асоси Нақшаи амалисозии Барномаи мазкур ҳифзи муқаддасоти олӣ дар идоракунии давлатӣ таъмин карда мешавад. Қайд менамоем, ки вақте, ки мо калимаи Ватанро ба забон меорем, модари азизамон пеши назар меояд, чунки Модар моро ба дунёи ҳастӣ оварда, забони модарӣ, худшиносию худогоҳӣ, ҳувияти миллӣ, зирракию сиёсӣ ва ҳифзи сохти маъмурию ҳудудии Ватанро ба мо омӯзонда, тарбия намудааст.
Модар барои ҳар инсон азизтарин кас аст ва бесабаб нест, ки муқаддастарин мафҳум, яъне Ватанро бо мафҳуми Модар ҳаммаъно донистаанд. Ин ду мафҳум барои ҳар як инсони соҳибватан арзишу манзалати хоса дорад. Таълиму тарбияи Модари тоҷик аст, ки ба дунё фарзандони фарзонаи бонангу номус,чеҳраҳои мондагор, қаҳрамонон, ҳуқуқшиносони асил, олимон, шоирон ва мардони далеру шӯҷо овардааст, ки ҷавонон метавонанд пайравони онҳо шаванд.
Таърих гувоҳ аст, ки Забони модарӣ аз гузаштаҳои Модари тоҷик ба мо меърос монда, Модари тоҷик ҷиҳати таълиму тарбияти фарзандон дар идоракунии давлатӣ нақши муҳим дорад. Мафҳуми забон воситаи муҳимтарини муомилоти инсоният буда, бо шарофати забон мардум бо ҳамдигар иртибот барқарор мекунанд, афкору эҳсосу хостаҳои худро ба дигарон мерасонанд. Забони модарӣ як рукни асосии давлатдорӣ буда, риояи меъёри забони адабӣ дар ҷомеа муҳим арзёбӣ мешавад, аз ин рӯ, Пешвои миллат Забони давлатиро дар радифи Модар ва Ватан ҳамчун муқаддасоти олӣ эълон намудаанд, ки дар сарнавишти инсон нақши ҳалкунанда дорад. Ҳамзамон, заминаи ҳуқуқии истилоҳҳои Ватан, Модар ва Забон дар моддаи 2 ва 34 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» ва Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тарбияи ватандӯстии шаҳрвандон» муқаррар карда шуда, аз ҷониби давлат ҳифз ва пуштибонӣ карда мешавад.
Аз ин рӯ, ба ҳамагон тавсия дода мешавад, ки шаҳрвандоне, ки Ватани худро, Забони давлатии худро ва Модари худоро дӯст медорад, бояд нисбати Забони давлатӣ беэҳтиромӣ зоҳир накунанд, ҷиҳати поку беолоиш нигоҳ доштани забони давлатӣ ва ба наслҳои оянда расонидани он саҳми арзандаи худро гузоранд.

Баҳодиҳии муҳтаво: 
Баҳои миёна: 5 (1 овоз)

Категория:

Забони давлатӣ таҳкимбахшандаи сулҳ ва ваҳдати миллист

Ҳайати тадорукот's picture
Ношир: Ҳайати тадорукот Санаи интишор: 8 Июл, 2021 - 17:24
Шаҳноза БУРИЕВА, сармутахассиси шуъбаи ташкилию ҳуқуқии Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон

     Ваҳдати миллӣ падидаи нодири даврони соҳибис­тиқлолии кишвар буда, рамзи баҳамоӣ, сарҷамъӣ ва иттиҳоду ягонагӣ мебошад, ки пирӯзии фарҳанги сулҳ ва ақлу заковати солими миллати солору хирадманд ва сулҳпарвари тоҷикро дар арсаи ҷаҳон муаррифӣ кард ва ба забони давлатии кишвар имкониятҳои фарохро муҳайё сохт, ки неруи воқеии он дар пешбурди сиёсат, иқтисод, фарҳанг ва дигар самтҳо назаррас аст. Он волотарин дастоварди миллати тоҷик мебошад, ки рисолати инсондӯстию фарҳангпарвариро пуштибонӣ намуд. Аммо ин неъмати бузург ба халқи тоҷик бо роҳи саҳлу осон ба даст наомад. Садҳо нафар ҷон аз даст доданд, то ин ки мамониатҳои сангинро аз байн бардошта, мушкилоти гаронро паси сар кунанд.

     Дар он давра талошу заҳматҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пурра ба ҳама самт равона карда шуд, то давлатдории миллати тоҷик аз вартаи нобудӣ наҷот ёбад. Хушбахтона, бо мардонагию матонати Пешвои миллат ба мақсади бузургу нотакрор ноил шудем.

     Ба ҳама маълум аст, ки дар даврони нобасомониҳо хатари нобуд шудани миллати тоҷик ва тақсим шудани сарзамини муқаддасу биҳиштосо пеш омад. Маҳз эҳсоси гарми ватанхоҳӣ ва нангу номуси миллии фарзандони асили кишвар водор сохт, ки бо душманон бо роҳҳои музокироту гуфтушунид ҷиҳати ҳалли муноқишаҳои баамаломада созиш намуда, роҳҳои расидан ба сулҳу оштӣ, ҳаёти осоишта ва ваҳдати миллиро интихоб намоянд.

     Вобаста ба ин рӯзи фирӯзу таърихӣ Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни суханрониашон 27-уми июни соли 2005 ба муносибати Рӯзи Ваҳдати миллӣ таъкид карданд: «Роҳи сулҳ барои мо роҳи наҷоти миллат ва давлати соҳибистиқлоли тоҷикон буд. Мо ба остонаи сулҳ бо ранҷу азобҳо, заҳмату машаққатҳо, табодули афкори тарафайн, музокироти тӯлонӣ ва баҳсҳои дурудароз расида, оқибат осоишу амнияти кишварро таъмин намудем. Мардуми мо оқибатҳои ҷанги харобиоварро сари вақт дарк намуда, бо эътимоди қавӣ барои нигоҳ доштани давлати соҳибистиқлол, тамомияти арзӣ, ваҳдати миллӣ ва мустаҳкам шудани рукнҳои давлатдорӣ роҳи сулҳ ва сулҳофариро пазируфтанд».

     Бояд қайд намуд, ки маҳз бо шарофати сулҳу субот ва ваҳдату ягонагӣ тавонистем, дар баробари эҳёи давлатдории тоҷикон ва таъмини рушди устувори иқтисодиву иҷтимоӣ ва фарҳангӣ, нуфузу эътибори забони давлатиро дар арсаи байналмилалӣ ба сатҳи баланд бардорем. Маҳз ваҳдати миллӣ буд, ки Тоҷикистони соҳибистиқлол пайваста ба дастовардҳои бузург ноил шуд. Зеро забони тоҷикӣ яке аз олитарин муқаддасоти миллӣ ва нишонаи соҳибистиқлолии давлати тоҷикон мебошад.

     Забон асоси ҳастӣ ва бақои умри миллат буда, ифтихори миллӣ ба Ватану ватандорӣ аз волоияти мақоми забон ва поку бегазанд нигоҳ доштани он оғоз меёбад. Қобили зикр аст, ки ваҳдати миллӣ омили муҳимтарини баҳамоии миллат бошад, пас забони тоҷикӣ шиносномаест, ки давлату миллатро ба воситаи он муаррифӣ менамоянд. Ин дастовардҳои бузург ба ҳамдигар пайванди ногусастанӣ дошта, давлату миллатро бе онҳо тасаввур кардан мумкин нест. То ҳол давлатҳое вуҷуд доранд, ки на мустақиланду на соҳиби забонанду на соҳиби ваҳдати миллӣ. Агар давлате, ки ин неъматҳоро надошта бошад, он вуҷуд надорад. Гуфтан бамаврид аст, ки забони тоҷикӣ сарчашмаи ифтихори миллат ва пояи давлатдорӣ буда, онро азизу гиромӣ ва поку бегазанд нигоҳ доштан вазифаи ҷонии ҳар як фарди соҳибдил ва бонангу номус мебошад.

     Бо ин мақсад 31-уми октябри соли 2009 таҳти №604 бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис ёфт, ки фаъолияти он дар асоси Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» ва дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ бевосита барои пеш бурдани сиёсати давлатӣ оид ба забон дар мақомоти вилоятҳо, шаҳру ноҳияҳо, ташкилоту муассисаю корхонаҳо, новобаста аз шакли ташкилию ҳуқуқӣ ва моликият, равона карда шудааст. Он яке аз дастовардҳои даврони соҳибистиқлолии кишвар буда, дар шароити сулҳу субот, дар партави сиёсати хирадмандона ва роҳнамоиҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳоло ба яке аз сохторҳои неруманди давлатӣ табдил ёфтааст.

     Дар ин раванд вазифадор низ ҳаст, ки дар натиҷаи дуруст ба роҳ мондани сиёсати давлат ва ба танзим даровардани меъёрҳои ҳуқуқии марбут ба забони давлатиро амалӣ намояд ва зимни фаъолият бо дигар мақомот, вазорату идора, ташкилоту муассиса ва ташкилоти ҷамъиятӣ ҳамкориро ба роҳ монад.

     Муваффақиятҳои Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, асосан, бо ҷорӣ намудани технологияҳои муосири иттилоотӣ, баргузор намудани конференсияҳои илмиву амалӣ, ҷумҳуриявӣ ва байналмилалӣ дар фаъолияти соҳа вобаста мебошад. Қайд бояд намуд, ки бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон 30-юми июни соли 2012 таҳти №335 фаъолияти Кумитаи забон ва истилоҳот тавассути «Барномаи рушди забони давлатӣ барои солҳои 2012-2016» амал мекард. Дар он дар иртибот ба рушди солими равандҳои ҳамгироӣ миёни миллатҳо ва кишварҳои дуру наздик ҳимояи забони тоҷикӣ ҳамчун омили пайвандгари миллатҳо ва халқиятҳои сокини ҷумҳурӣ дар рушди муносибатҳои ҳуқуқӣ, фарҳангӣ ва сиёсиву иқтисодӣ ба хотири таъмини манфиатҳои миллӣ равона карда шуда буд.

     Бо мақсади боз ҳам рушд ёфтани забони давлатӣ ва мавриди иҷро қарор гирифтани барномаҳои давлатӣ тибқи дастури Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ — Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳамкорӣ бо вазорату идораҳои дахлдор барои омода, таҳия ва такмил додани лоиҳаи «Барномаи рушди забони давлатӣ барои солҳои 2020-2030» масъул гардид, ки он бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 28-уми ноябри соли 2020 таҳти №647 барои даҳсолаи оянда тасдиқ гардид.

     Инчунин, Кумитаи забон ва истилоҳот бо мақсади боз ҳам беҳтар ба роҳ мондани таблиғу ташвиқи забони давлатӣ ҷиҳати эҳё намудани номҳои миллии тоҷикӣ, ки яке аз масоили мубрами ҷомеа мебошад, китоби «Феҳристи номҳои миллии тоҷикӣ»-ро, ки бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 27-уми июли соли 2016 таҳти №325 тасдиқ шудааст, бо фаро гирифтани зиёда аз 3000 номи писаро на ва духтарона чоп намуд. Ҳадаф аз таҳияи китоб эҳёи арзишҳои маънавӣ ва сарватҳои бебаҳои таъриху фарҳанги миллӣ тавассути забони миллӣ, инчунин, номгузории суннатии тоҷикӣ мебошад. Ҳамчунин, дар ин замина, китобҳои «Фарҳанги номҳои миллии тоҷикӣ» (ҷилди 1 ва 2) бо овардани шарҳи номҳо чоп ва дастраси умум гардид.

     Ҳамчунин, соли 2019 ба муносибати 10-солагии Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» конференсияи байналмилалӣ ва чорабиниҳои илмиву оммавӣ бо ҷалби олимону донишмандон, забоншиносон ва омӯзгорони донишгоҳу донишкадаҳои дохилу хориҷ баргузор гардида, оид ба дастовардҳои даҳсола маҷмӯаи мақолаҳо ба табъ расиданд.

     Ғайр аз ин, бояд зикр намуд, ки   Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» вазъи ҳуқуқии забони давлатиро муайян ва истифодаи онро дар Ҷумҳурии Тоҷикистон танзим намуда, истифодаи забони давлатӣ ва забонҳои дигарро дар фаъолияти мақомоти ҳокимияти давлатӣ  ва барои ташаккули пайвастаи забони давлатӣ шароит фароҳам овардааст.

     Ба ҳама маълум аст, ки самтҳои гуногуни ҷомеаро бе забони тоҷикӣ наметавон тасаввур кард. Ин муқаддасоти олӣ дар ҳама соҳа рагу пайванд васеъ намуда, мавқеи умумимиллию давлатиро барои рушду камолоти минбаъда устувор намуд.

     Хушбахтона, Роҳбари давлат ва Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ба рушду такомули забони давлатӣ таваҷҷуҳи зиёд зоҳир карда, барои густаришу инкишофи мақоми забони тоҷикӣ имкониятҳои мусоид фароҳам овардаанд. Воқеан, забон аслан, ҳастии миллат ва нишони давлатдории миллист, аз ин рӯ, ба ғамхориву пуштибонии доимии давлат эҳтиёҷ дорад.

     Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар асоси дастуру супоришҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон мунтазам баҳри назорат ва татбиқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» ҷиҳати рушди забони давлатӣ ва ба ҳамин васила устувор намудани пояҳои он чораҳои муассир андешида, фаъолиятро дар ин самт боз ҳам вусъат мебахшад.

     Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон даъват ба амал оварданд, ки ҳар як шахси ватандору соҳибзабон миллату забонро пуштибонӣ намояд ва ба он ҳамчун гавҳараки чашм муносибат кунад: «Тавассути забон ҳувияти миллӣ ҳифз мегардад, он воситаи муқтадири сарҷамъ намудани миллат, таъмини якпорчагии сарзамини кишвар дар ҳама давру замон мебошад. Таърих бисёр мисолҳоро медонад, ки дар баробари аз байн рафтани забон миллат низ аз байн меравад. Ба ибораи дигар, фанои забон фанои миллат аст. Фаромӯш накунем, ки забон ҳурмати модар аст, ҳурмати Ватан ва ифтихори давлатдории миллӣ аст.», — таъкид доштанд Сарвари давлат.

     Ваҳдати миллӣ ва Истиқлолияти давлатӣ асоси оромиву осудагии халқ, кафолати инкишофи давлат ва рушди ҳамаҷонибаи ҷомеа буда, бояд фаромӯш накунем, ки сулҳ, ваҳдату ягонагӣ неъмати бебаҳотаринанд ва ҳифзу пойдории онҳо вазифаи ҳаётан муҳим ва қарзи ҳар як шаҳрванди кишвар. Агар ҳама дар рушду таҳкими ваҳдати миллӣ ва дигар арзишҳои муқаддаси миллӣ сидқан саҳм гузошта, муттаҳид шавем, он гоҳ чун миллати ягона бо асолату фарҳанг, таърих, забони тоҷикӣ ва симои хос мавқеи сазоворро пайдо хоҳем кард.

Шаҳноза БУРИЕВА,
сармутахассиси шуъбаи ташкилию ҳуқуқии
Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон

Манбаъ: http://sadoimardum.tj/far-ang/zaboni-davlat-ta-kimbahshandai-sul-va-va-dati-millist/

Баҳодиҳии муҳтаво: 
5
Баҳои миёна: 5 (2 овоз)

Роль национального языка в глобализации культуры

Ҳайати тадорукот's picture
Ношир: Ҳайати тадорукот Санаи интишор: 30 Март, 2021 - 11:11
Роль национального языка в глобализации культуры

В последние годы эксперты и социологи ведут споры о политических и экономических последствиях глобализации, но мало внимания уделяется взаимосвязи культуры с языком и литературой. «Взаимодействие народов и культур - важный фактор общественного развития», - считает председатель Комитета по языку и терминологии при Правительстве Таджикистана Олимджон Мухаммаджонзода.

 

По его словам, безусловно, арийский народ, как один из самых цивилизованных и культурных народов, в свое время сыграл незаменимую роль в развитии интеллектуальных знаний в мире.

Быстрые эволюционные изменения, с которыми мы сталкиваемся сегодня в различных областях, вынуждают нас с признанием потенциала таджикско-дарийского языка в глобальном представлении ценностей, культурных явлений и цивилизации арийского народа принять более эффективные меры.

«В ходе определения противоречивых слов и терминов, силы таджикского языка и литературы перед лицом глобализации мы сталкиваемся с угрозами, которые требуют тщательного анализа. В этой связи в качестве примера можно привести арийскую цивилизацию, которая всегда играла важную роль в мировом прогрессе. Бесспорен вклад арийских народов, в том числе таджикского, в развитие цивилизации и науки на протяжении всей истории. Однако различные факторы сделали сегодня арийскую культуру пассивной и неспособной представить другим нациям результаты этой поздней цивилизации в процессе глобализации», - отметил глава Комитета.

По его мнению, сегодня западная культура, от которой страдает сам Запад из-за серьезных моральных и психологических проблем, стремится быть доминирующей культурой во всем мире. Хотя очевидно, что в настоящее время морально-духовное западное мышление находится в тупике, и люди с целью выхода из него все чаще обращаются к религии и духовно - нравственным ценностям.

Следовательно, арийская культура, как одна из важнейших культур мировой цивилизации, несомненно, должна принимать активное участие в процессе глобализации. Для продвижения нравственной культуры в мире необходимо использовать различные средства. Учитывая, что одним из лучших способов представления культуры является литература и язык, нужно посредством активного общения, литературы и перевода изданий представить нашу культуру мировому сообществу.

Именно язык и литература могут оказывать эффективное косвенное влияние на общество и культуру других народов. Учитывая, что большинство ценных произведений таджикской литературы представляет древнюю арийскую культуру и цивилизацию, О. Мухаммаджонзода считает необходимым привить интерес к языку, более глубоко изучить, популяризировать и продвигать нашу литературу. Одной из широко распространенных форм популяризации литературы является книжная выставка.

В связи с этим следует осознавать возможности и потенциал таджикского языка и литературы, приложить усилия, чтобы эффективнее представить их мировому сообществу.

Очевидно, что таджикский язык - один из древнейших языков арийской общины в мире. История этого языка восходит, как минимум, к тысячелетию до нашей эры, а первые надписи на древнем таджикском языке относятся к VI веку до нашей эры. С тех пор таджикский язык как наследник древнеперсидского языка и арийской культуры всегда динамично развивался, эволюционировал и благополучно «пережил» различные периоды времени.

Например, спустя 1100 лет после смерти Рудаки, до сих пор для нас таджиков его стихи не сложны в понимании. Хотя за этот период огромное количество языков претерпело такие заметные изменения, что сегодня даже носители, за исключением экспертов, не понимают смысл древних текстов без перевода.

Современный таджикский язык, называемый «таджикский и дари-персидский», был сформирован в древнем Вароруде – Мавароуннахре, на протяжении веков был основой культуры и цивилизации таджикского народа и передавался из поколения в поколение.

Внимание к языковому контексту в сфере глобального сотрудничества может укрепить и расширить наши позиции в процессе глобализации.

Ученые и исследователи с мировым именем назвали таджикскую литературу «одной из величайших литератур человечества».

«Мы обладаем богатой древней литературой не только количественно, но и качественно. Например, только при дворе султана Махмуда было более четырехсот поэтов. Также известны имена тысячи поэтов, которые жили в период правления Сафавидов (1135-907 гг. хиджры), именно в то время, когда поэзия и литература покинули царский двор и продолжили свой путь среди народа. Таджикский язык и литература богаты также с точки зрения качества. Сегодня произведения Фирдавси, Хайяма, Саади, Балхи и Хафиза всемирно известны и оказали влияние на литературу многих стран. Многие понятия в драгоценном наследии таджикского языка и литературы относятся к общечеловеческим ценностям и принципам, в том числе произведение Джалолиддина Балхи «Маснавии маънави», призывающее человечество к терпимости, миру, любви и дружбе. Общеизвестный факт, что на протяжении многих лет данное произведение являлось одним из самых продаваемых в Соединенных Штатах Америки. Сегодня творчество Балха все больше приветствуется в мире, и как говорит известный английский ученый Рейнольд Николсон: «Люди Запада постепенно знакомятся с гением Востока, его произведения - источник вдохновения и радости, и в этом ни один другой поэт в мире не превзошел его». Следует отметить, что Николсон является знатоком исламской литературы, в частности поклонником и последователем Джалолиддина Балхи, и в течение 25 лет исследовал его произведение «Маснавии Мавлави». Саади же в своих произведениях уделяет большое внимание духовно-нравственным ценностям, считая людей членами одного организма, независимо от национальности, расы или цвета кожи», - пояснил специалист.

По мнению исследователей литературы, произведение Омара Хайяма - самое читаемое в России после Александра Пушкина. Как признается сам Президент Российской Федерации Владимир Путин: «Перед тем как приступить к работе, я каждое утро читаю стихи Хайяма, и советую всем руководителям при любых проблемах обращаться к его произведениям. Потому что изложеннные в его рубаи мысли касаются вопросов жизни и смерти, вселяют в человека надежду на жизнь и вдохновение».

То же самое можно сказать и о произведениях Хафиза Шерози и других выдающихся поэтов таджикской классической и современной литературы.

Это играет важную роль в развитии арийской культуры и цивилизации в процессе глобализации.

В произведениях таджикской литературы можно найти как выдающиеся образцы эпических произведений, так и новые образцы лирической и просветительской литературы, которые необходимы для ознакомления мировой цивилизации с нравственными и гуманитарными аспектами нашей культуры.

В процессе глобализации, когда мы имеем дело с разными народами, географиями, историями и культурами, мы должны при необходимости эффективно использовать наше литературное наследие. Подобно тому, как крупные производственные компании предлагают свою продукцию другим странам мира.

В области международного обмена, в частности культурного, средства коммуникации играют важную роль. Нам необходимо надлежащее общение, так как незнание иностранных языков может быть существенным недостатком в представлении и раскрытии потенциала культуры в процессе глобализации.

Мировая статистика показывает, что в настоящее время четверть населения мира свободно говорит по-английски. Естественно, ими в большей степени владеют интеллектуалы и деятели культуры. Однако, несмотря на предпринимаемые в стране усилия, большинство выпускников лингвистических и переводческих специальностей все еще не обладает достаточными знаниями иностранных языков. И если мы хотим занять достойное место в процессе глобализации нашей культуры и цивилизации, мы должны прилагать больше усилий для изучения иностаранных языков.

Кроме того, недостаточное владение компьютерными навыками также заставляет нас отставать в глобальном развитии, в то время как новые лингвистические, литературные и культурные теории каждый день обновляются и онлайн обсуждаются экспертами со всего мира.

«В связи с этим мы должны принять эффективные меры для решения этих вопросов посредством изучения, перевода культурного наследия, а также решения существующих проблем в этой области. Потому что в процессе глобализации мы не только можем извлекать пользу из истории и культуры народов других стран, но и можем представить национальную культуру и таджикскую литературу миру и широкому кругу читателей с помощью переводов», - сказал в заключение Олимджон Мухаммаджонзода.

Лутфия Эшонкулова

Манбаъ: http://www.narodnaya.tj/index.php?option=com_content&view=article&id=13097:2021-03-19-10-29-18&catid=63:obshestvo&Itemid=170

Баҳодиҳии муҳтаво: 
5
Баҳои миёна: 5 (2 овоз)

«Забони миллат — ҳастии миллат»

Ҳайати тадорукот's picture
Ношир: Ҳайати тадорукот Санаи интишор: 30 Март, 2021 - 10:18
«Забони миллат — ҳастии миллат»

Соли 2020 ҷилди дуюми китоби Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон — «Забони миллат – ҳастии миллат» аз чоп баромад. Он аз сарсухан, 7 боб, 40 фасл ва хулоса иборат буда, дар «Нашриёти муосир» бо сифати баланд ба табъ расидааст.

Тавре Пешвои миллат иброз медоранд, аз рӯзҳои аввали соҳиб­истиқлолӣ барои ғанӣ гардонидани забони адабии тоҷик саъю талош намуда, ҷиҳати рушди он заминаҳои ҳуқуқӣ фароҳам оварда шуд. Ҳамчунин, як қатор санадҳои меъёрии ҳуқуқиро қабул ва барои пешрафти он барномаҳои давлатӣ роҳандозӣ гардид. Ба хотири бузургдошти ин рукни муҳими давлатдорӣ дар қонунгузорӣ тағйирот ворид карда, Рӯзи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистонро ҳар сол бо чорабиниҳои илмию оммавӣ таҷлил менамоем. Воқеан, «танҳо забон аст, ки дар ҳама давру замон таърихи воқеӣ ва ростини миллатро дар ҳофизаи худ нигоҳ медорад».

Муаллиф ҳадафи аслии чопи китобро дар сарсухан чунин баён кардаанд: «Барои ман забони тоҷикӣ на танҳо воситаи гуфтугӯю муошират ба шумор меравад, балки болотар аз он, шиносномаи миллати азизам, рӯҳу поки гузаштагонам ва оинаи осори ниёконам мебошад. Аз ин рӯ, ман ба ин забони шевои шоирона сидқан арҷ мегузорам, бо ҳиси баланди ватандӯстӣ аз минбарҳои баланд бо ин забон сухан мегӯям, аз лаҳни шакарину дилнишинаш лаззати маънавӣ мебарам ва ҳас­тиамро бо ҳастии забон пайванд медонам.».

Боби аввали китоб – «Забони тоҷикӣ ва санҷиши замон» аз 6 фасл иборат буда, дар фасли якуми он дар бораи «Ҳуҷуми муғул ва оқибатҳои он дар сарнавишти тоҷикон» сухан меравад. Аз ҷумла, гуфта шудааст: «Ҳамлаи харобиовари лашкари муғул дар сарнавишти халқи тоҷик ва илму фарҳанги он шикасти азиме овард. Мардуми ҷафокашида пас аз он садсолаҳо натавонист шукӯҳу азамати пешинаи худро на дар сиёсату давлатдорӣ ва на илму фарҳанг барқарор намояд».

Муаллиф илова мекунанд, ки муносибати Чингизхон бо мардуми тоҷик хеле ваҳшиёна буд. Дар натиҷа, олимону донишмандон ва мударрисон кушта шуда, як қатор мактабу масҷидҳо, китобхонаҳо аз байн бурда шуданд.

Мақсади асосии онҳо несту нобуд кардани таърих, фарҳанги миллӣ, забон буд, ки ин мазмунро Пешвои миллат дар яке аз баромадҳояшон низ ба ин мазмун зикр кардаанд: «Ҳар як давлат хоҳ хурд бошад, хоҳ бузург бо забон зинда аст ва забон яке аз рукнҳои муҳими давлатдорӣ ва муқаддасоти миллӣ ба ҳисоб меравад. Барои нест намудани як давлат аввал забон, сипас таъриху фарҳанги онро аз байн мебаранд».

Дар фасли дуюми боби якум зери унвони «Забону адаби тоҷикӣ дар ин давра» ҳодисаҳои таърихии асри XII инъикос гардида, гуфта шудааст, ки дар нимаи дуюми он қарн забони тоҷикӣ, дарӣ, форсӣ оҳиста-оҳиста ривоҷ ёфта, корбурди истилоҳоти забони арабӣ бештар мавқеъ пайдо намуд. Донишмандон, шоирон ва орифони тоҷикзабон, аз қабили Ҷалолуддини Балхӣ, Ҳофиз, Шабистарӣ, Авҳадӣ, Ибни Ямин, Ҷомӣ шоҳкориҳои ҷовидонӣ ба вуҷуд оварданд.

Дар фаслҳои дигари боби якум сухан дар бораи вазъи сиёсиву иҷтимоӣ дар давраи таназзули ҳукмронии муғулҳо, рушди забон ва фарҳанг дар ҳамин давра, вазъи сиёсиву таърихӣ ва забону адаб дар давраи давлатдории Темуриён рафта, муаллиф ибрози ақида менамояд, ки дар давраи ҳукмронии Темуриён забони тоҷикӣ дар тамоми коргузорӣ, дафтардорӣ, муросилот, идораҳо ҳамчун забони расмӣ ва дарбории онҳо корбурд мешуд.

Қобили зикр аст, ки дар он замони номусоид, новобаста ба вазъи иҷтимоӣ, шахсони бузургу маърифатпарвар ҷаҳду талош варзиданд, то забону миллатро зинда нигоҳ доранд.

Боби дуюм «Забони тоҷикӣ дар нимҷазираи Ҳиндустон» ном гирифта, аз шаш фасл иборат аст. Дар ин боб масъалаи муносибатҳои дигар қавму миллатҳо бо тоҷикон, аз ҷумла ҳиндуҳо ва ҳифз намудани забони ноби тоҷикӣ дар он кишвар, ташаккули робитаҳои иқтисодиву фарҳангии кишварҳои гуногун ва дигар масъалаҳо мавриди таҳлилу баррасӣ қарор гирифтааст.

Фасли якум «Густариши забони тоҷикӣ дар Ҳинд ва даврабандии он» номгузорӣ шуда, робитаҳои миёни ҳиндуҳо ва тоҷиконро дар давраи ҳукмронии Сосониён муаррифӣ ва самтҳои гуногуни ҳаёти сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангро инъикос намудааст. Инчунин, муаллиф нуфузи забони тоҷикиро дар ҳамин давра ба ду давраи бузург, раванди густариши забони тоҷикӣ ва нашъунамои забони тоҷикӣ дар Ҳинд тақсимбандӣ намудаанд.

Фасли дуюм «Раванди густариши забони тоҷикӣ дар Ҳинд аз истилои араб то барқарор шудани сулолаи Темуриёни Ҳинд» унвон гирифта, дар бораи робитаҳои фарҳангӣ ва нуфузи забони тоҷикӣ дар минтақаҳои Ҳинд маълумот медиҳад, ки дар он давра забони аҳли дарбор, забони расмии давлатӣ ва забони фарҳангии онҳо забони тоҷикӣ будааст.

Ҳамчунин, дар он аср аз ҷониби шоирони тоҷикзабони Ҳиндустон дар заминаи забони тоҷикӣ осоре ба чоп расиданд, ки дар таърихи адабиёт шуҳрати баланд доранд. Шахсиятҳои бузурге мисли Амир Хусрави Деҳлавӣ, Ҳасани Деҳлавӣ, Зиёуддини Нахшабӣ ва дигарон бузургтарин шоирони ҳамон давра ба шумор мерафтанд. Аксар пажӯҳишгарон Амир Хусравро нахустин шоири ҳинди тоҷиктабор номидаанд, ки тавонистааст, рӯҳи ҳиндуҳоро ба ин забони шево тараннум созад ва ормонҳои миллии мардуми кишварашро барои оммаи онрӯзаи Ҳинд баён намояд.

Муаллиф дар ин фасл оид ба ҳаёт ва эҷодиёти Мирсайид Алии Ҳамадонӣ мухтасар ёдовар шуда, зикр мекунанд, ки «Саҳми Мирсайид Алии Ҳамадонӣ дар густариши забон ва фарҳанги тоҷикӣ-форсӣ бузург буда, роҷеъ ба ӯ дар Тоҷикистон вобаста ба ҷашнҳои 680 ва 700-солагии ин мутафаккир мақолаҳои зиёде ба чоп расидаанд».

Фасли сеюми ин боб «Забони тоҷикӣ ва Темуриёни Ҳинд» унвон гирифтааст. Муаллиф роҷеъ ба таъсири муҳити Ҳинд ва фарҳангу тамаддуни он дар забони тоҷикӣ ёдовар шуда, менависанд: «Дар ин се қарн (XVI – XVIII) забону адабиёти мо дар ҳудуди Ҳиндустон доман густурда буд ва осори таърихию фарҳангию адабии олимону адибони ин минтақа на фақат дар тамаддуну афкори мардуми форсизабон, балки дар тамаддуну афкори дигар мардуми дунё таъсири қобили мулоҳиза дорад».

Фасли чоруми ин боб «Сабки ҳиндӣ ва вижагиҳои забонии он» унвон гирифта, дар он ҷиҳати боз ҳам нуфузи бештар пайдо намудани забону адабиёти тоҷикӣ ва форсӣ дар Ҳиндустон аз тариқи шеър, қасида, ғазал, маснавӣ, рубоӣ ва ғайра сухан меравад.

Дар фасли панҷум — «Фарҳангнигорӣ дар Ҳинд» бобати таҳия ва омода намудани луғатнома ва фарҳангномаҳо, аз қабили «Фарҳанги Қаввос», «Фарҳанги зуфонгӯё ва ҷаҳонпӯё», «Туҳфат-ус-саодат», «Фарҳанги Искандарӣ», «Фарҳанги Ҷаҳонгирӣ», «Фарҳанги Рашидӣ», «Чароғи ҳидоят», «Баҳори Аҷам», «Бурҳони қотеъ», «Ғиёс-ул-луғот» ва луғатномаҳои «Маҷмаъ-ул-фурс», «Муайид-ул-фузало», «Мадор-ул-афозил» ва ғайра маълумот дода шудааст. Муаллиф иброз менамоянд, ки «Дар ин давра дар ҳамаи соҳаҳои илм ба забони тоҷикӣ осори зиёде навишта шудаанд, ки ин ба анъанаи фарҳангнигорӣ таъсири амиқ расонид. Фарҳангҳо воситаи беҳтарини омӯхтани захираи луғавии забон гардиданд ва ҳамчун дастури асосии истифода аз забони адабӣ шуҳрат пайдо карданд. Аз ин ҷост, ки замон ва рушду нумуи фарҳангнигорӣ дар ин сарзамин дар асрҳои XV – XVI хеле назаррас буд ва яке аз давраҳои пурмаҳсултарин ба ҳисоб меравад».

Фасли шашум «Дастурнависӣ ва дигар осори илмии забони тоҷикӣ дар ин давра» унвон гирифта, дар он оид ба вусъати дастурнависӣ бо забони тоҷикӣ дар ҳамон давра маълумот дода шудааст. Ин фасл фаъолияти шоирони тоҷиктаборро дар Ҳиндустон бо навиштани дастурҳои нисбатан маъруф инъикос намудааст.

Боби сеюми китоби «Забони миллат- ҳастии миллат» (ҷилди 2) «Мақоми иҷтимоии забони тоҷикӣ дар асри XVI» унвон гирифта, аз шаш фасл иборат буда, вазъи сиёсиву иҷтимоӣ мавриди таҳлил қарор дода шудааст.

 «Вазъи сиёсиву иҷтимоӣ дар ин давра» фасли якуми боби зикршуда аст. Дар он оид ба вазъи сиёсиву иҷтимоии сиёсатмадорон маълумот пайдо кардан мумкин аст.

Фасли дуюм «Забон ва адабиёту фарҳанг дар давраи Шайбониён» унвон гирифта, дар он ба боз ҳам беҳтар шудани манзараи сиёсиву таърихии забону адабиёт, рушду инкишофи илму адаб ва фарҳанг сухан меравад. Муаллиф дар ин фасл қайд мекунанд, ки новобаста аз он ки дар ин давра инкишофи илму адаб рӯ ба пастравӣ овардааст, аҳли адаб дар дарбору масҷидҳо баҳсу мунозираҳои адабӣ, суҳбати шеъру шоирӣ барпо менамуданд. Маълум мегардад, ки дар он давра таваҷҷуҳи ҷомеа нисбат ба илм, адаб, таърих ва фарҳанг зиёд гашта, мехостаанд, ки бештар ба илм рӯ оваранд ва аз осори суханварони барҷаста бархӯрдор шаванд. Суханварон ва шоирони барҷастатарини он давра Бадриддин Ҳилолӣ, Камолиддин Биноӣ, Зайниддин Маҳмуди Восифӣ, Абдурраҳмони Мушфиқӣ ва дигарон ба шумор мерафтанд.

Фасли сеюми боби сеюм «Мулоҳизаҳо роҷеъ ба сабки баёни суханварони асри XVI» оид ба афкори маънавии инсон, ҳодисаю воқеаҳои зиндагӣ ба воситаи услубҳои гуногуни забон ёдоварӣ мекунад. Дар ин фасл гуфта шудааст, ки «Осори хаттии то мо маҳфузмондаи асрҳои XV — XVI бо услуби илмӣ, бадеӣ ва расмии коргузорӣ иншо шудааст. Мероси хаттии ин давра бештар ба услуби бадеӣ, ки ба навъҳои қисса, достон, маснавӣ, қасида, рубоӣ, дубайтӣ, қитъа, мухаммас, латифа ва ғайраҳо нигошта шудаанд, мутааллиқанд».

Пешвои миллат дар идомаи фасл дар бораи асарҳои эҷоднамудаи суханварони ҳамон давра ва фасеҳу таъсирбахш, одию дастраси мардум гардидани он, аз байн рафтани давлати Темуриён ва ба сари ҳокимият омадани давлати Сафавиён ва вазъи сиёсии он маълумоти муфассал медиҳанд. Инчунин, доир ба рушду пешрафти забону адаб таваҷҷуҳ зоҳир намуда, гуфта шудааст, ки дар ин давра қафомонии иҷтимоию иқтисодии мамлакат дар самтҳои маданият, адабиёт, назм ва ғайра ба назар мерасид, ки онро давраи таназзулу пастрафти забону адаб номидаанд. Бо вуҷуди ин забони коргузорӣ, номарасонӣ, шоирӣ форсӣ будааст.

Боби чоруми китоби «Забони миллат — ҳастии миллат» (ҷилди 2) «Забони тоҷикӣ дар асрҳои XVII -XVIII» унвон гирифта, аз ҳашт фасл иборат аст. Дар онҳо оид ба ҳукмронии давлати Аштархониён дар Мовароуннаҳр ва вазъи сиёсии он, рушди забону адабиёт, услубҳои забонӣ, хусусиятҳои забонӣ ва луғавӣ, хусусиятҳои калимасозӣ, санъати саҷъ ва хусусиятҳои забонии он, истифодаи истилоҳот ва баъзе аз хусусиятҳои дастури забон сухан меравад.

Рушди забон дар он давра ба фаъолияти суханварон пайванд буда, забони тоҷикӣ дар маҳфилҳои адабӣ зиёд истифода мешуд.

Яке аз адибони барҷастаи он давра, ки осори ӯ ба забони тоҷикӣ таълиф шудааст, Сайидои Насафӣ мебошад. Муаллиф дар идомаи андешаҳояш чунин қайд менамоянд: «Забони асарҳои ин шоир аз забони зиндаи гуфтугӯйии халқ сарчашма гирифтааст. Сайидо сухансароест, ки забони шеъри тоҷикро ба забони гуфтугӯйии халқ наздик кардааст. Ашъори ӯро мутолиа карда, бевосита гуфтугӯ ва тарзи баёни халқи одиро эҳсос намудан мумкин аст. Дар шеърҳои ӯ гӯё худи халқ ба забон омада, ба калимоту ибороти хоси худаш ба гуфтугӯ даромадааст».

Дар фаслҳои боби зикршуда оид ба хусусиятҳои луғавии забон сухан рафта, дарҷ мегардад, ки забон ҳама ҳодисаеро, ки дар ҷомеа рӯй медиҳанд, инъикос менамояд. Зеро вазъи сиёсиву иқтисодӣ, нооромиҳо ва сангиниҳои замон ба рушду инкишофи забону адаб низ бетаъсир нахоҳад монд, чунки давраи ҷоҳилият ба амал омада, мактабу мадрасаҳо, хонаи фарҳанг, идораҳо дар мадди аввал аз фаъолият бозмемонанд.

Боби панҷуми китоби «Забони тоҷикӣ дар асри XIX» унвон гирифта, аз шаш фасл иборат аст. Дар фаслҳои он оид ба вазъи сиёсиву иҷтимоии давраи ҳукмронии Манғития, вазъи забону адаб, фарҳангнигорӣ дар асрҳои XVI — XIX, ҷараёни маорифпарварӣ ва мақоми он дар инкишофи забони адабии тоҷикӣ, таҳаввули таркиби луғавӣ ва такмили сохти дастурӣ сухан меравад.

Муаллиф дар идомаи фасл оид ба давлатдории манғитҳо ва вазъи забону адаб дар ин давра маълумот дода, қайд намудаанд, ки нимаи дуюми асри XIX марҳилаҳои душвори рушди забони адабии муосири тоҷик ба шумор мерафт, зеро сабку услуби забони тоҷикӣ дар ин аср забони классикӣ буда, бештар аз луғати арабӣ таркиб ёфта буданд. Баъдтар забони тоҷикӣ боз ҳам душворфаҳм шуда, ибораороиҳои зоҳирӣ, ҷумлабандиҳои мураккаб ва пурпечутоб бештар мавриди истифода қарор дошта, дар он калимаҳои номафҳуми арабӣ ба назар мерасиданд.

Шахсиятҳои барҷастаи ин давр Ҷунайдуллоҳи Ҳозиқ, Қорӣ Раҳматуллоҳи Возеҳ, Абдулқодирхоҷаи Савдо, Шамсуддин Шоҳин, Ҳоҷӣ Ҳусайни Хатлонӣ, Нақибхони Туғрал ба шумор мерафтанд, ки онҳо дар шеъру шоирӣ ва суханофаринӣ маҳорати беандоза доштаанд.

Инчунин, дар он давра фарҳанг­нигорӣ низ дар авҷи аъло расида, фарҳанги «Бурҳони қотеъ» бо фарогирии зиёда аз 20000 моддаи луғавӣ ҷойи намоёнро ишғол намудааст.

Дар баробари инкишофи илму адаб соҳаи маориф низ дар асри XIX рушд намуд, ки нақши маорифпарварон ва равшанфикрони замон бетаъсир намондааст. Яке аз шахсияти сиёсиву иҷтимоӣ ва фарҳангии он давра Аҳмад Махдуми Дониш буд. Муаллиф дар идомаи фасл қайд менамоянд: «Забони асарҳои маорифпарвар Аҳмади Дониш хусусиятҳои зиёди сабку услуби классикии тоҷикро дар бар гирифта, дар онҳо ба маъноҳои пешин ва ё мафҳумҳои махсус истифода шудани як гурӯҳ калима ва таъбирот мушоҳида мегардад».

Боби шашуми китоб «Вазъияти забони форсӣ ва дарӣ дар Эрону Афғонистон» унвон гирифта, аз чор фасл иборат аст.

Фасли якуми он «Вазъи сиёсиву таърихӣ ва иҷтимоӣ дар давраи Қоҷория» ном дошта, дар он оид ба вазъи сиёсиву таърихӣ ва иҷтимоии давлатдории Қоҷориҳо, ки яке аз қабилаҳои турки озарбойҷонӣ ба шумор мерафтанд, сухан меравад.

Фасли дуюм «Забону адаб дар давраи Қоҷория» ном дорад, ки дар он муаллиф оид ба равнақи илму фарҳанг ва забону адаб дар давраи Қоҷория ёдовар шуда, дар идома таъкид менамоянд, ки давраи аввали ҳукмронии сулолаи Қоҷориҳо барои забони форсӣ мисли давраҳои пешини ҳукмронии турктаборон замони печидагӯйию душворфаҳмӣ буд. Рушду густариши забони форсиро ба ду давра тақсим намуданд, яке давраи сулолаи Қоҷория то ҳукмронии Носириддиншоҳ ва давраи дуюм оғози ҳукмронии Носириддиншоҳ то солҳои бисти асри XX-ро дар бар гирифтааст.

Он давра бо забони форсӣ дар риштаҳои гуногуни илм, ҳикмат, калом, адабиёт, санъат, меъморӣ ва ғайра асарҳои зиёд таълиф шудаанд. Инчунин, аввалин донишгоҳ дар Теҳрон таъсис дода шуд, ки барои рушди забони форсӣ таъсир гузошта, дар он бештар мутахассисони низомӣ ва омӯзиши забонҳо омода мекарданд.

Шахсиятҳои шинохтаи он давра Мирзоаббос Фурӯғии Бастомӣ, Қоонии Шерозӣ, Муҳаммад Фаррухии Яздӣ, Эраҷ Мирзо ва ғайра шоирони барҷаста ба шумор мерафтанд.

Фасли сеюм «Вазъи сиёсӣ ва иҷтимоии Афғонистон» унвон гирифтааст. Дар он шакли давлатдорӣ ва ҳукмронии воқеӣ дар давлати Афғонистон инъикос гардидааст. Инчунин, дар давраи подшоҳии Темурхон писари Аҳмадшоҳи Дурронӣ, ки майл ба шеъру шоирӣ дошта, бо забони дарӣ шеър мегуфтааст ва ба равнақи илму адаб таваҷҷуҳи зиёд зоҳир намудааст. Ӯ шахсиятҳои бузурги ҳамон давра, аз зумраи шоирон, нависандагон ва уламоро ба дарбор даъват намуда, дар ҳаққи онҳо ғамхорӣ зоҳир менамудааст.

Фасли чорум «Забон ва илму фарҳанг дар ин давра» ном дошта, дар он оид ба забони расмӣ будани забони дарӣ-тоҷикӣ, офаридани асарҳо бо ин забон сухан меравад. Тавре муаллиф бобати ин ­масъала менависанд: «Густариши забон ва адаби дарӣ-тоҷикӣ дар Афғонистон танҳо ба дарбор маҳдуд набуд, балки симоҳои барҷастаи он дар марказҳои маҳаллӣ, мисли Ҳирот, Балх, Бадахшон ва Ғазнӣ вуҷуд доштанд, ки онҳо аз қайду басти дарбор озод ва эҷодиёти онҳо рангоранг ва пурмуҳтаво буда, тараққихоҳӣ ва ҳақиқатнигорӣ дар эҷодиёти онҳо бештар ба мушоҳида мерасад».

На танҳо донистани забону адаб, балки омӯхтани илмҳои дигар шахсро аз ҷаҳолат, нодонӣ, таассуб ва кирдорҳои бад дур карда, инсонро дар рӯҳияи ватандӯстию меҳанпарастӣ, сухандонӣ, рафтору кирдорҳои хуби инсонӣ тарбият менамояд.

Муаллиф хулоса менамоянд, ки «Дар ибтидои асри XX забони модарии мо аз сафарҳои дури байналмилалӣ баргашта, оҳиста-оҳиста дар паҳнои се кишвари бо ҳам ҳамсояи Тоҷикистону Афғонистону Эрон, дар меҳани азалии худ маҳдуд мешавад ва рушду густариши минбаъдаи он ба сарнавишти ин се кишвари ҳамзабону ҳамфарҳанг бо ҳам мепечад».

Боби ҳафтуми китоби «Забони миллат-ҳастии миллат» «Забони тоҷикӣ дар ибтидои асри XX» унвон гирифта, аз 4 фасл иборат аст.

Дар фасли якум – «Забони тоҷикӣ дар арсаи паёмадҳои нави иҷтимоиву сиёсӣ» оид ба рӯйдодҳои иҷтимоиву сиёсӣ, пайдоиши аввалини рӯзномаву ҳафтаворҳои оммавӣ, ташкили мактаб­ҳои усули ҷадид, рушди маънавиёт, тағйир ёфтани зиндагии мардум дар асри XX, рушди минбаъдаи забони адабии тоҷикӣ, эҳёи осори фарҳанги ниёгон ва дигар масъалаҳо сухан меравад.

Бояд гуфт, ки дар ин давра равияи ҷадидия дар ҷараён буда, калимаи ҷадид маънои «нав, тоза»-ро ифода менамояд. Намояндагони ин равия мехостанд ташкили тарзи зиндагии аврупоӣ, ба вуҷуд овардани ҳама гуна навигарӣ, ворид намудани расму русуми замонавиро ҷорӣ намоянд. Онҳо бештар ғояҳои панисломиро тарғибу ташвиқ менамуданд. Муаллиф дар идомаи фасл таъкид намудаанд, ки «Намояндагони зиёди ҷараёни ҷадидия дар ибтидои солҳои 20-уми асри XX хатоҳои худро хуб дарк карданд ва бо ташвиқи равшанфикрони ҳақиқии миллати тоҷик, аз қабили С. Айнӣ, А. Муҳиддинов ва Т. Зеҳнӣ аз ин ҷараёни дарвоқеъ барои таърихи фарҳангу тамаддуни тоҷик нангин худро дур гирифтанд».

Дар фасли дуюм – «Пайдоиши матбуот ва таъсири он ба забони тоҷикӣ» оид ба равияҳои нави фарҳангӣ дар сабки нависандагӣ ва ворид намудани тағйирот ба таркиби луғавии забон сухан меравад. Дар ин давра рӯзномаву маҷаллаҳо бо забонҳои форсӣ, ӯзбекӣ, туркӣ, озарӣ ва тоторӣ бо муҳимтарин рӯйдодҳо нашр шуда, ба кишварҳои Осиёи Миёна низ дастрас мешуданд, ки боиси пайдо шудани калима ва истилоҳоти нав мегардиданд.

Муаллиф таъкид мекунанд, ки рӯзнома ва рӯзноманигорӣ дар сарзамин нисбат ба кишварҳои форсизабон дертар ба вуҷуд омад. Нахустин рӯзномае, ки бо забони тоҷикӣ нашр шуд, «Бухорои шариф» буд, ки шумораи аввалини он 11-уми марти соли 1912 чоп гардид. Ба ҳамин хотир ҳар сол ин рӯзро ҳамчун Рӯзи матбуот ҷашн мегиранд. Дар рӯзномаи мазкур бедории миллии тоҷикон, ҳисси ватанхоҳиву озодихоҳӣ ва додхоҳии миллати тоҷик, покизагии он ва дигар масъалаҳои марбут ба он инъикос шудаанд.

Фасли сеюми боби ҳафтуми китоб «Сабку услуби калимасозӣ ва истилоҳсозӣ дар ин давра» унвон гирифтааст. Дар он оид ба пайдо шудани дигаргуниҳо, ба майдон омадани равшанфикрон ва шахсиятҳои намоёни фарҳангиву сиёсӣ ва забону адаб, аз қабили Мирзо Сироҷи Ҳаким, Тошхоҷаи Асирӣ, Абдуррауфи Фитрат ва дигарон маълумоти муфассал дода шудааст. Онҳо дар рушди забону адабиёт, махсусан калимасозӣ ва истилоҳсозӣ дар забони тоҷикии асри XX саҳм гузоштаанд.

Муаллиф таъкид менамоянд, ки забони тоҷикӣ дар тӯли таърихи зиёда аз ҳазорсола вобаста ба тағйироти иқтисодӣ, сиёсӣ ва фарҳангӣ якранг намонда, мунтазам тағйир ёфтааст ва зина ба зина марҳалаҳои бузургро аз сар гузаронидааст, инчунин дар асри XX хеле босуръат рӯ ба инкишоф ниҳодааст.

Фасли чоруми ин боб «Хусусиятҳои хоси луғавӣ ва дастурии ин давра» унвон гирифта, аз нигоҳи илмӣ омӯхтани масъалаҳои корбурди истилоҳот, шаклҳои гуногуни калимаҳои умумиистеъмол ва дигар масъалаҳои марбут ба истилоҳотро тавзеҳ додааст.

Ҳамин тариқ,  «Забони миллат — ҳастии миллат» (ҷилди 2) вазъи забонро дар давраҳои гуногун мавриди таҳқиқу омӯзиш қарор додааст. Албатта, пас аз нооромиву нобасомониҳо дар он давраҳои бисёр шадид кас бовар намекунад, ки аз ин забон, фарҳанг ва миллат осоре боқӣ мемонад, вале новобаста ба хунрезиҳо, вайронкориҳо ва харобкориҳо шахсиятҳои бузургу маъруф  забону миллатро зинда нигоҳ доштанд.

Дар китоб, ҳамчунин, дастовардҳои асрҳои XIII -XX ва зина ба зина ба он ноил гардидан зикр гардидааст, ки ҳар як хонанда пас аз мутолиаи он аз таърихи гузашта огоҳ шуда, боз ҳам ҳисси ватандӯстию хештаншиносӣ, ҳифзи арзишҳои миллӣ, сулҳу субот ва ҳувияти миллӣ дар қалбаш бедор мегардад. Зеро ба қадри неъматҳои бузург расидан вазифаи ҷонии ҳар як шаҳрванди содиқу вафодори кишвар аст.

Шаҳноза БУРИЕВА,

сармутахассиси шуъбаи ташкилию ҳуқуқии
Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон

Манбаъ: http://sadoimardum.tj/maorif/zaboni-millat-astii-millat/

Баҳодиҳии муҳтаво: 
5
Баҳои миёна: 5 (2 овоз)

Шарҳи як номвожаи суғдӣ – Саразм

Ҳайати тадорукот's picture
Ношир: Ҳайати тадорукот Санаи интишор: 7 Декабр, 2020 - 15:02
муаллиф - Раҳим Зулфониён

Пас аз истиқлолияти давлатӣ Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ба ҳифзи ёдгориҳои таърихӣ таваҷҷуҳи хоса зоҳир намуда, қайд менамояд, ки дар шароити ҷаҳонишавӣ яке аз вазифаҳои асосии ҳар як давлат - ҳифзи асолати миллӣ, забон, фарҳанг, аз ҷумла, ёдгориҳои таърихӣ мебошад ва ин муҳтаво дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон низ муқаррар шудааст. Маҳз бо ҳамин сабаб, Саразм, ки яке аз нахустин ёдгориҳои давраи ориёӣ ва намунаи беҳамтои ин тамаддун дар Суғд мебошад, бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳти №391 аз 21-уми сентябри соли 2000 ҳамчун маркази ташаккулёбии фарҳанги кишоварзӣ, ҳунармандӣ ва шаҳрсозии тоҷикон мамнуъгоҳи таърихӣ-бостоншиносӣ эълон гардид. Баъдан,... ҳангоми ташрифи худ Пешвои миллат ба Саразми Бостон солҳои 2003 ва 2005, ба ин шаҳри қадима чунин баҳо додаанд: «Саразм - хазинаи тиллоии таърихи халқи тоҷик мебошад» (10, 34).

Ин икдоми нек ва хирадмандонаи Пешвои миллат ҳар яки моро водор менамояд, то аз тамаддуне, ки ҳанӯз дар ҳазорсолаи IV-III қабл аз мелод саразмиёни бостон ба мо - тоҷикон мерос гузоштаанд, баҳрабардорӣ намуда, дар ҳазорсолаи III мелодӣ аз пайи боло бурдани эътибору нуфузи иқтисодию фарҳангии Тоҷикистон дар миқёси чаҳон бошем.
Хуллас, Саразм бо бозёфтҳои нодир, бо таваҷҷуҳи хосаи бостоншиносии ҷаҳонӣ дар байни ёдгориҳои аҳди қадим ҷойгоҳи хосаи худро соҳиб гаштааст ва ҳамасола мавриди назари олимон ва сайёҳон аз тамоми гӯшаву канори дунё қарор мегирад.
Аҳамияти муҳимми Саразмро ба назар гирифта, Пешвои муаззами миллат - Эмомалӣ Раҳмон соли 2020-ро соли ҷашнгириии 5500-солагии Саразми бостонӣ ҳамчун маркази ташаккули тамаддуни кишоварзӣ, ҳунармандӣ ва шаҳрсозии тоҷикон эълон намуданд, ки ин боз як нишони бузурги арҷгузорӣ ба арзишҳои таърихии миллати тоҷик мебошад. Пешвои миллати мо бо арҷгузорӣ ба таъриху тамаддуни  милати мо ҷиҳати куҳанбунёдиву таърихан қадима будани минтақаи Саразм барҳақ гуфтаанд: «Сарчашмаҳои таърихӣ гувоҳӣ медиҳанд, ки бозёфтҳои маданияти қадимаи халқи тоҷик ба ҳазорсолаи чоруми то милод мансуб буда,  аввалин шаҳрҳову нахустин давлатҳои таърихии мо дар ҳамин сарзамин ба вуҷуд омадаанд, ки намунаи беҳтаринашон шаҳраки қадимаи Саразм меебошад» (10, 34).
Саразм ягона ёдгории аҳди энеолит ва ибтидои асри биринҷӣ дар Мовароуннаҳр буда, ба миёнаи ҳазорсолаи IV ва ибтидои ҳазорсолаи III то мелод мансуб аст, ки дар ин давра тамаддуни кишоварзӣ, ҳунармандӣ ва шаҳрсозии тоҷикон ташакул ёфтааст.
Дар омӯзиши таърихи чандинхдҳазорсолаи халқи тоҷик нақши олимони ватанию хориҷӣ, махсусан, бостоншиносон хеле бориз мебошад. Илми бостоншиносии тоҷик умуман, аз солҳои 30-юми асри гузашта рӯ ба ташаккул ва рушд ниҳодааст. Дар ин ҷода хизмати таърихшиноси бузург Б. Ғафуров ва асосгузорони илми бостоншиносии кишвар А.Ю. Якубовский, М.М. Дяконов, А.М. Белинитский, Б.А. Литвинский, В.А. Ранов ва даҳҳо нафари дигар хеле бузург аст. Маҳз хизматҳои арзандаву шоёни онҳо буд, ки тоҷикон аз гузаштаи таъриху тамаддуни ниёгони хеш бархурдоранд. Дар қатори чунин олимони намоён, муаррих ва бостоншиноси варзидаи асри XX, доктори илми таърих, профессор Абдуллоҷон Исҳоқов мақоми хоса дорад.
Дар ин корҳои хайр кашфиёти деҳшаҳри Саразм (1976) дар омӯзиши таърихи қадимтарини Панҷакент мавқеи асосиро ишғол мекунад.
Саразм деҳшаҳри асрҳои сангу мису биринҷӣ буда, дар ҳазорсолаҳои IV-III пеш аз мелод ташаккул ёфтааст. Вай аввалин ва қадимтарин маскани шаҳрнишини бани одам дар сарзамини Мовароуннаҳр ба шумор меравад. Ҳафриёти он ба мо имконият медиҳанд, ки зинаҳои аввалини таърихи Панҷакенти Суғдро омӯзем, зеро сокинони Саразм асосгузорони фарҳанги кишоварзӣ, чорводорӣ, ҳунармандӣ, тиҷоратӣ, меъморӣ, маъдангудозӣ ва касбу ҳунарҳои дигар буданд. Маҳз дар ин асос, метавон гуфт, ки суғдиён халқи қадимтарини водии Зарафшонанд.

Соли 1976 таърихи водии Зарафшон саҳифаҳои нави худро боз мекунад. Яъне шаҳраки қадимаи суғдиён - Саразми Бостон аз тарафи Абдуллоҷон Исҳоқов кашф мегардад.
Кашфи Саразм дар ноҳияи Панҷакент яке аз дастовардҳои маъмули даҳсолаҳои охири асри XX дар илми бостоншиносии тоҷик ба ҳисоб меравад. Саразм яке аз нахустин ёдгориҳои давраи ориёӣ - намунаи беҳамтои ин тамаддун дар Суғд мебошад.
Мероси умумибашарӣ - ёдгориҳои табиӣ ва иншоотҳои эъморгашта мебошанд, ки тибқи муқаррароти ЮНЕСКО вазифаи аввалиндараҷа ин нигоҳдорӣ ва ҳифзи арзишҳои фарҳангӣ-таърихӣ ва экологии онҳо мебошад.
Дар солҳои 70-ум дар ҷумҳурӣ ҳангоми азхудкунии заминҳои нав ва корам кардани онҳо, хатари нестшавӣ бисёр аз ёдгориҳои ҷумҳуриро таҳдид мекард. Дар мавқеи ҷойгиршавии ёдгории Саразм, ки ҳанӯз олами илм аз он хабар надошт, низ азхудкунии заминҳои нав оғоз гардида буд. Деҳқонон ва аҳолии маҳаллӣ ҳангоми кор чизҳои атиқа, ба монанди кӯзаҳо, олоти биринҷӣ, ашёҳои ороишӣ ва ғайраҳо меёфтанд, вале касе аз онҳо дар бораи ин бозёфтҳо ба Осорхонаи таърихӣ-кишваршиносӣ хабар намедод. Танҳо як нафар аз аҳолии маҳалла, қаҳрамони Ҷанги Бузурги Ватанӣ Ашуралӣ Тайлонов соли 1976 дар бораи табари биринҷие, ки 6 сол боз дар хонааш нигоҳ медошт, хабар дода буд (1, 3). Ва вақте, ки соли 1977 димнаҳои ин шаҳр аввалин маротиба аз тарафи бостоншиносон таҳқиқ карда шуданд, ин ҳангомаи ҳақиқӣ, бузургтарин кашфиёти аср дар илми таърих - бостоншиносй гардид. Боз деворхо ва бурҷҳои шаҳр, ки 5500 сол пеш нашъунамо карда сохта шуда буданд, рӯшноиро дид, ки ҳоло яке аз ёдгориҳои қадимтарин дар Осиёи Марказӣ ба ҳисоб мераванд.

    Ин буд, ки барои ба ҷаҳониён нишон додани таърихи куҳани Саразм ва мавқеву мақоми он дар қатори ёдгориҳои қадимаи кишоварзии шарқ А. Исҳоқов ва дигар бостоншиносон дар як қатор ҳамоишҳои байналмилалӣ дар Тоҷикистон (1979 ва 1994), Вашингтон (1981 ва 1986), Париж (1985), Узбекистан (1983 ва 1987), Олмон (1992), Эрон (2003), Италия (2007) ва Африко (2008) маърӯзаҳои илмӣ намудаанд. Инчунин, як қатор монографияхо ва асарҳои илмӣ-таҳқиқотӣ, ки ба ин маҳалла бахшида шудааст, аз тарафи Исҳоқов А.И., Пянкова Л.Т., Эшонқулов У., Раззоқов А.Р., Бобомуллоев С. (аз Тоҷикистон), Безенвал Р., Франкфорт А.П., Лионе В., Казанова М. (аз Фаронса), Ламберг Карловский ва Колл Ф. (аз ИМА), Массон В., Кошеленко Г.А. (аз Россия) ва дигар олимон бо забонҳои гуногун нашр гардидаанд.(1, 4)
Нуъмон Неъматов - академики АИ Ҷумҳурии Тоҷикистон, муаррих ва бостоншинос навиштааст: "Шаҳраки Саразм бо маҷмӯи бойи меъмориву сохтмон бо иншоотҳои хоҷагиву рӯзгордории чаҳор давраи зистро чун маркази фарҳанги аҳди қадимаи кишоварзии болооби Зарафшон, ки бо фарҳанги Ҷанубу Ғарбии Осиёи Марказӣ ва Шарқи Миёна алоқамандии зич дорад, муаррифӣ менамояд" (1, 4).
Муаррих бозёфти сабади пур аз дастхати суғдиро, ки аз  қалъаи Абаргари болои Қӯҳи Муғ асту онро соли 1932 чӯпон - Ҷӯраалӣ Муҳаммадалӣ дар деҳаи Хайрободи ноҳияи Айнӣ пайдо намуда буд, кашфиёти Саразмро саҳифаи дувуми таърихи ин сарзамин  медонад. Он дастхатҳо пури ҳуҷҷатҳо ва навиштаҷоти суғдӣ, хитоӣ ва арабӣ буданд. Сабадчаи таърихӣ даст ба даст, шаҳр ба шаҳр гашта, аз назари суғдшинос А.А. Фрейман ва арабшинос И.Я. Крачковский гузашт. Маълум шуд, ки ҳуҷҷатҳои дарёфтаи марди одии бесавод хазонаи асрори пурқиматанд. Онҳо ҳуҷҷатҳои ҳокимони Панҷакенти Қадим буда, ба ибтидои садаи VIII тааллуқ доранд. Туфайли ин кашфиёт дар сарзамини мо кофтукови бостоншиносӣ дар соли 1933 бо экспедитсияи А.А. Фрейман оғоз ёфт. Аз ҳамон сол инҷониб ихтисосмандони зиёди соҳаи илми бостоншиносӣ сирру асрори суғдиёни водии Зарафшонро меомӯзанд (6, 8).
Ҷустуҷӯҳои мукаммал аз ин баъд оғоз шуданд. Ташаббускори он фарзанди барӯманди тоҷик, таърихшинос Бобоҷон Ғафуров буд. Соли 1946 бо роҳнамоии ӯ шарқшиносон А.Ю. Якубовский, А.М. Беленитский, М.М. Дяконов дар Тоҷикистон ба ҷустуҷӯҳои бостоншиносӣ пардохтанд.
Ин таҳқиқотҳо оламиёнро бо саҳифаҳои рангини таъриху фарҳанги пеш аз исломию арафаи исломии сокинони Мовароуннаҳр шинос кард. Ин халқ бо номи суғдиёну мамлакати онҳо ба номи Суғд машҳур аст.
Калимаҳои «Суғд» ва «суғдиён» қариб 3 ҳазор сол пеш арзи вуҷуд кардаанд. Ин аст, ки бозёфтҳои таърихии сеҳазорсолаи то соли 1977 дастрасгашта низ ибтидои тамаддуни суғдиён шуда наметавонанд. Зеро кашфиёти Саразм  аз он беш, яъне қариб 6000 солро дар бар мегирад ва он оғози тамаддуни  мардуми  мосту  ба мо бисёр асрорро мекушояд (5, 7).
Муаррих рӯзи 13-уми сентябри соли 1976-ро бо хабари як сокини одӣ, хокпоши деҳаи Авазалии ноҳияи Панҷакент Ашуралӣ Тайлонов, таъкид мекунад, ки дар ин рӯз ёдгории қадимтарини сарзамини имрӯзаи тоҷикон - шаҳраки Саразм - Саразм кашф шудаст.
Шаҳраки Саразм дар сарзамини Мовароуннаҳр ҳамтою ҳамзамони худро надорад. Аз ин рӯ, шаҳраки Саразм модари тамоми шаҳрхои байни дарёҳои Сиру Ому шуда метавонад. Зеро шаҳрҳои қадимтарини ин сарзамин: Бухоро, Самарқанд, Хуҷанд, Истаравшан, Чуст ва даҳҳои дигар таърихи 3000 ё 2500 сола доранду Саразм зиёда аз панҷуним ҳазор сол пештар ташкил ёфтааст (5,7).
САРАЗМ - ҳоло ин номро дар аксар донишгоҳҳою марказхои бостоншиносии ҷаҳон медонанд. Зеро оид ба ҳафриёти он дар як муддати кӯтоҳ, тарзе ки баррасӣ шуда буд, зиёда аз 40 мақола ва 2 китоби мукаммал навишта шуданд. Аксари ин асарҳои илмӣ дар китобхонахои калони марказҳои бостоншиносии ватанамон ва дар давлатҳои хориҷӣ маҳфузанд ва ҳар як шахс, агар каме хоҳиш дошта бошад, метавонад бе мамоният бо мошини аксбардор барои худ онҳоро нусхабардорӣ кунад (1,51).
Ёдгориҳои бостонии сарзамини Тоҷикистонамонро таҳлилу баррасӣ намуда, ба хулоса омадем, ки шаҳраки Саразм қадимтарин манзилу маскани ниёгонамон маҳсуб мешавад. Баъдан, дар ин ёдгорӣ аввалин кишоварзону чорводорон, ҳунармандону меъморон дар тӯли зиёда аз 1500 сол зиндагӣ карда, касбу ҳунари худро ҳамҷониба рушд додаанд. Боз Саразм дар рушди тамаддуни мардуми Мовароуннаҳр, ки асоси сарзамини Осиёи Марказӣ мебошад, саҳми боризе гузоштааст. Ҳоло ҳар як далелу бурҳони мо аз бозёфтҳои сершумори осори сокинони Саразм маншаъ мегиранд.
Ҳар як қавму миллат дар ҷустуҷӯ сароғози таърихи худ мебошад. Мо тоҷикон ба туфайли шаҳраки Саразму осори моддӣ ва маънавии он сароғози худро дарёфт кардем, ки вай дар айни замон решаи беш аз 5500-сола дорад ва ин ҳақиқату ҳастии таърих мебошад.

Қайд намудан бамаврид ва боиси ифтихор низ ҳаст, ки ин  шаҳркадаи атиқаи сарзамини мо соли 2010 бо қарори иҷлосияи 34-уми Кумитаи байналмилалии мероси  фарҳанги ҷаҳонии ЮНЕСКО ёдгории бостонии кишвари мо тоҷикон ба феҳристи мероси фарҳанги ҷаҳонӣ бо номи Саразм дохил ва сабт гардидааст (1, 51)
Маҳз бо ҳамин ақида, муаррих А. Исҳоқов шаҳраки Саразмро – оғози тамаддуни тоҷикон номидааст ва дар ин гуфтанӣ комилҳуқуқ низ ҳаст.
Пеш аз он, ки ба далелу исботҳои аз шаҳраки Саразм бадастдаровардаамон рӯ оварем, лозим аст гӯем, ки дар таҳлилу таҳқиқи он мо ягон осори хаттию ривоятӣ надорем. Зеро дар замони арзи ҳастӣ доштани ин ёдгорӣ, ҳанӯз дар кишварҳои Шарқи Наздику Осиёи Марказӣ ва аз ҷумла, дар Саразми водии Зарафшон алифбову хатнависй пайдо нашуда буд. Бо вуҷуди ин, мардуми ин кишвархо забони гуфтугӯиву муомилотӣ доштанд. Тӯрониёну Эрониён бо забони ягонаи ба ҳамдигар фаҳмо байни ҳамдигар муколама мекарданд.
Ин ақидаро мутахассисони соҳаи забон комилан тасдиқ намуда, забони қадимаи ин кишварҳоро «забони эрониёни қадим» меҳисобанд. Он далелу исботҳои хаттие, ки аз нахусткитоби ниёгонамон «Авасто» ва катибаҳои ёдгориҳои кишварҳои Шарқи Наздик, пеш аз ҳама, аз навиштаҷоти «Бесутун»-и шаҳри назди Кирмоншоҳи Эрони Ғарбӣ баррасӣ шудаанд, тасдиқи гуфтаҳои болоянд. Ҳарчанд он осор аз фарҳанги Саразм 2500 сол дертар пайдо шуда бошанд ҳам, онҳо қадимтарин осори хаттӣ ва забонии мардуми Шарқи Наздиканд. Ҳоло бостоншиносон ақидаи забоншиносонро, ки дар таҳлилу таҳқиқи он миқдори зиёди олимони ҷаҳон ширкат варзида, ба хулосаи ягона омадаанд, низ ҷонибдорӣ мекунанд.
Ба ақидаи муаррих А. Исҳоқов ҷонибдор шуда, мо метавонем иброз дорем, ки идомаи ҳафриёти шаҳраки Саразм рӯзе осори хаттӣ ва забонии ниёгонамонро ошкор месозаду мо мисли муҳаққиқони ёдгориҳои Миср,  Шумеру Аккад хат ва забони ниёгони асри биринҷиамонро равшан хоҳем намуд.
Саразм, - тибқи шарҳи суғдшиноси шинохта В.А. Лившис, маънои «Сари Замин»-ро дорад. Барои дастгирии шарҳи олими забоншинос зарур аст бигӯем, ки сокинони кӯҳистони Фалғар Саразмро - Саразмин талаффуз мекунанд. Метавон боварӣ ҳосил намуд, ки ин шакли тағйирёфтаи ҳамон Саразм мебошад. Аҳолии маҳалии гирду атрофи ёдгорӣ, онро Саразм мегӯянд. Барои равшан кардани мақсад гуфтанием, ки «Саразм ё Сари Замин ин на номи ёдгорӣ асту на номи деҳа, ин ном ба манзили васее хос аст, ки асосан, аз замини ҳамвор иборат буда, майдони он қариб ба 10 км2 баробар аст. Хато нахоҳем кард, агар гӯем, ки ин ибтидои замини Суғдиён мебошад. Модоме, ки аз Саразм то Бухоро танҳо ҳамворист ва он ҳамворӣ ба маънои пуррааш замини васеъ аст, ин ҷойро Сари Замин номидани аҷдодонамон дурусту ҳаққонист. Дар асл имрӯз аз Саразм сар карда, то баҳри Каспий (дар асри миёна Хазар меномиданд) дар пеш ягон кӯҳи баландеро намебинем» (1, 51). То саршавии Саразм бошад кас вақте ба тарафи болооби водии Зарафшон  назар меафканад, мушоҳида хоҳад намуд, ки дигар дараҳои танг  ҷой доштаву замини ҳамвору корам дар ин қисмати водӣ  хеле кам буда, болооби водӣ то саргаҳи онро пурра кӯҳистон фаро гирифтааст.  
Саразм ҳамчун ҷойном дар ягон манбаъҳои илмию таърихӣ дида намешавад, вале ин номвожа садсолаҳо дар забони мардум  ифодакунандаи  мавзеи паҳнои ин сарзамин будааст, тули асрҳо ва ҳазорсолаҳо аз даҳон ба даҳон гузаштаву то ба мо  расидааст. Ва қудрати воқеии забон  буд, ки ин  номвожаи куҳанасл то имрӯз вирди забони мо  гаштаву боқӣ мондааст.

Дар минтақаҳои куҳандиёри мо, ки аҷдодони ориёии мо маскун буданд, бо чунин ҷузъҳои ҷойномсоз, ки  худ  решаи алоҳида ва маънои хосро соҳиб ҳастанд, бисёр ҷойномҳоро вохӯрдан мумкин аст. Аз ҷумла, Хоразм, Хризм (маҳалла дар деҳаи Лангари Ҷ/д. Зонги н. Ишкошим), Возм (деҳа дар Поршневи Шуғнон), Шохиризм ва Тағизм (чарогоҳҳо дар Роштқалъа) ва ғ.  
Муҳаққиқону мутахассисони варзидаи тоҷик, муаллифони китоби Фарҳанги номҳои ҷуғрофӣ (8. 181) ҷойноми Шохиризмро санги калони бодхӯрда ва ба маънои макони офтобӣ маънидод карда, маънои лӯғавии Возмро аз тоҷикии шарқӣ дар «канори замини шибар, сероб» овардаанд, ки решаи вожаи «замин» дар шакли қадимаю кӯтоҳи худ шакли «зм»-ро гирифтаву то имрӯз  корбурд шуда, мавриди истифодаи ҷойнномҳои ҷуғрофиро ифода мекунад. Ба ин андешаву афкори ин муҳаққиқони Фарҳанги мазкур ҳамақида шуда, метавонем илова кунем, ки ҳатто «шохиризм» метавонад мафҳуми «замини офтобрӯяи калон» низ бошад. Зеро  вожаи «шо//шоҳ» дар забони тоҷики имрӯз маънои калону бузургро низ ифода мекунад ва мо дар забонамон вожаву истилоҳоти «шоҳкоса - косаи калон» ва ё «шоҳроҳ» - роҳи бузургу азим»-ро дорем, ки бо ин вожа (шо//шоҳ) дар калимасозӣ  бо чунин маъно низ фаровон корбурд мешаванд.
    Агар номи Хоразмро мо дар  сарчашмаҳои илмӣ-таърихии форсиву арабӣ  бингарем (Хwārazm), ба мафҳумҳои гуногун маънидод мешавад. Аз рӯи этимологияи мардумӣ, ки дар манбаъҳои асрҳои Х сабт гардидааст, Хwār - гӯшт (ар. лахм) ва r z m – чӯб (ар. hatab). Маънои аслии ин номвожа аз мафҳуми «хамии замин» бармеояд, зеро ҷузъи  zmi дар шакли форсии бостон HuwarāzmiŠ ва дар шакли форсии миёнаву наваш  zamin замин»-ро мефаҳмонад ва Хwār дар форсии нав маънои «хамӣ, пастхамӣ»-ро ифода мекунад. Баъзе аз муҳаққиқон Хwār-ро аз хуршед дониста, маънои Хоразмро кишвари баромади офтобаш мехонанд. Ва муҳаққиқ Боголюбов М.Н. чунин ақида меронад, ки ин номвожа аз шакли эронии қадим hu-wa-razam буда, кишвари барои чорво мутобиқро  мефаҳмонад. Хеннинг В.Б. тахмин мекунад, ки Хоразм аз авастоӣ буда, замини ориёиёнро мефаҳмонад. Ва «Готҳо»-и Авасто низ тавре ӯ қайд мекунад, чун дар минтақаи Марви Ҳироти Хуросони Шимолӣ навишта шудааст, он ба сарзамини Хоразм тааллуқ дошт. (9, 28-37).
Чун Хоразм мафҳуми ховарзамин. Яъне замини офтобиро фаҳмонад, пас ба маънои аслии Саразм ва пайдоиши ин ҷойном  хоҳем  ақида ронд.
Саразм чун равшан аст, дар сарчашмаҳои таърихии асримиёнагии мо қариб ки ҳамчун ҷойноми ифодакунандаи номи маҳалли аҳолинишини алоҳида вонамехӯрад. Ва ин номвожа асрҳо инҷониб, ифодакунандаи номи мавзеи кушоду барҳаво ва ҳамвореро ифода мекард, ки он дар забони мардуми бумии  минтақаи имрӯзаи Ҷамоати деҳоти Саразми шаҳри Панҷакент (водии Зарафшон)-и вилояти Суғди Ҷумҳурии Тоҷикистон воқеъ мебошад.
Одатан, таҷрибаи рӯзгор ва ривояти мардумони  рӯзгордидаву фарҳангиро ба назари эътибор гирифта, метавон чунин андеша ронд, ки мардумони бумии  минтақаҳои мо бо таъсири хурофот  баъзан тарки манзил ва ё маҳал низ мекарданд. Ва гӯё эшон  вақте мубталои ғорату харобкориҳо ва хунрезиҳои душманони аҷнабӣ мешуданд, аз макони зисти худ  дур гашта, ҷойи дигар ва муносибтареро интихоб мекарданд. Тибқи ривояту нақлҳои калонсолону мардумони таҳҷойӣ ҳамин гуна боисҳо исбот бар онанд, ки бисёре аз шаҳру деҳкадаҳои ин водӣ зери хок мондаву ба теппаҳо бадал гардидаанд. Худи Панҷакенти Қадим, Наврӯзтеппа, Қалъаи Санҷаршоҳ ва Саразми Бостон исботи чунин андеша буда метавонад, ки баъди як офату нобасомонӣ ва ё оташсӯзиву хунрезиҳо ва ҷангу ғоратгариҳо мардумон бехонаву дар шуда, манзили худ ва маҳалли худро иваз мекардаанд. Бо вуҷуди ин ҳама гирудорҳо, мардум дар ҳар сурат номи  мавзеву маҳал ва шаҳру деҳкадаҳои ба харобазор бадалгашта ва балозадашударо ном мебурданд, ки ҳамин номи Саразм низ то кунун вирди забонҳо буду имрӯз аз нав  ҳамчун номвожаи маҳалли аҳолинишин маъмулу номнавис шудааст. Дар ин мавзеъҳои  аз назари мардуми маҳаллӣ ва бумӣ дурмонда дар миёнаҳои дувуми асрҳои 18 қабилаҳои кӯчманчии туркнажоди бо номи тюяқлҳо (Андреев // рӯзномаи «АваС», соли ….) омадаву ин ҷоро интихоби зист мекунанд. Ва номи қадимаи ин мавзеъ чун дар забони мардумони бумӣ боқӣ монда буд, роиҷ гашту то имрӯз бо ин ном Саразм мехонандаш, ки акнун тибқи далоили муҳаққиқони бостоншинос ин мавзеъ ва ин ин макон таърихи беш аз 6000-сола дошта, макони аввалини зисти мардуми ориёист.
Аслан номвожаи Саразм аз ду реша (сар ва замин)  ташаккул меёбад, ки он маънои сари замин//оғози заминро мефаҳмонад.
Дар забоншиносии эронӣ вожаи «сар» чунин маъниҳоро медиҳад: «сар /sar/ калла, роъис … тос бӯй до д ва гуфт аз он ҳавз тосӣ чанд бар сари ман об фурӯ рез (Туркилллоҳ Таноб 9/385)  sarah- «сар», қиёси санскрит: sÍras сар, калла, қулла, siro-grÏva сару гардан, a-sirsaka- бесар, Širs-akti «дарди сар, сардард» муштақанд аз ҳиндуурупоӣ: ker1. (дар канор – kerə , kra- kerei-) сар, калла, шох, қулла, ситеғ; аз ҳамин калима аст юнонӣ: kápä «сар» лотинӣ:  cerebrum «муғ, мағз» олмонии куҳан:  hirn (Í) (< олмонии нав: Hirn «муғ, мағз»), арманӣ:  sar «иртифоъ, баландӣ , қулла»  
Дар муқоиса бо авастоӣ sarah- «сар», форсии миёнаи  турфонӣ ва портӣ sr- , [sar]- «сар, роис, оғоз», суғдӣ -sr «сар», (< авастоӣ: - sarah-), srcy «аввал, нахуст, сар»,  srcyk «сарвар, меҳтар»-ро ифода карда, сарчик, хоразмӣ: sr sr «сар»,  дар sr p:sr  nyθr «сар ба сар», паштунӣ –сар, калла омадааст (2, 1715-1716).
Дар бобати маъникушоии ҷузъи «зм», ки кӯтоҳшудаи  «замӣ //замин» аст, М. Ҳасандӯст (2, 1577-1578) инвожа дар Бурҳони қотеъ чунин дода шудааст: «мухаффафи замин аст, ки ба арабӣ арз хонанд» (Бурҳони қотеъ); сибос мар эзидро, ки офаридгори замӣ ва осмон аст (Ҳидоят-ул-мутаъаллимин ). Фазл дорад чу фалак бар замӣ аз фахраш, Санги даргоҳаш бар лаъли Бадахшонӣ (Н. Хусрав 44/437). …. Дар форсиии миёна zamÏk  < эронии бостон: zam замин (бо пасванди –ик).  zamÏk  аслан сифат аст, ки корбурди исмӣ ёфтааст (ниг.: Eilers VSMO 12 Anm/ 13). Ин вожаро метавон  дар забони  санскрит низ қиёс кард: ksam «замин», jma «замин», муштақанд аз ҳиндуурупоӣ: ghem-/  ghom- (дар канор -  ghoem /-ghoom ) «замин» ва аз ҳамин калима дар забони юнонӣ: Хϴwv замин, бум; дар лотинӣ: humus бум, замин,  hominis «инсон, башар» дар русӣ: zеmlya хок, замин,    zmiea zmÍya мор, дар литвониёӣ: zeme литуниёӣ: zeme, замин, албониёӣ: dhe замин, dhemje ҳазорпо»-ро дарёфт, к ибо ҳамин маънӣ меоянд (Pokorny IEW 414f,…) .  Низ қиёси авастоиро метавон иқтибос кард: zam «бум, замин», zemare>. zamare (қайд) «дар замин, зери замин», -zemar-guz ва zamare-guz дар замин пинҳоншаванда . зеризамин хазанда», upasma- зери замин зиянда, зери замин дар мағок зиянда (дар бораи ҳайвонот) (upa+zam->) nisma- «умқ, жарфо, гавдӣ» (аз ni-zam аслан, тӯрафтагии замин»), abairi zema зери замин зиянда, (<-abairi+zam)   upairi-ztma  рӯйи замин зиянда (Barthokomae AiW 58,395,396,1086, 1662, 1665) (2, 1577-1578).
Ин вожа дар форсии миёнаи турфонӣ ва портӣ:   дар шакли zmyg [zamÏg] замин, хок, ҷаҳон; сарзамин, бум (Boyce MMPP104, Durkin-Melsterernst DMMPP 382) омада, дар суғдӣ «замин», ва қиёси авастоӣ: ҳолати фоилӣ (nominative case=) дар шумори муфрад яғнобӣ:  zoy «замин» (Gershevitch GMS 1218, Bailey DKS 346) аст (2, 1577-1578).
Ҳамчунин,  ин вожаро дар забони сакоӣ дар шакли  yzama «замӣ, замин», (<-zama) дар yzama-ssandaa ҷаҳон, кайҳон ва шояд uysma –«замин, хок, гил» (< u-zma бо пешванди u- (Bailey, Studia Orientalia 47/1977 21, M DKS 345f) ва дар хоразмӣ дар шакли  zym «замин», осӣ: zæxx, zænxæ «замин», (zam-ka->) (Abaev IEO IV/307) ва дар  паштунӣ ба шакли zmeka «замин», дар ядғӣ ба шакли  zaxmo «замин, киштзор», дар шуғнӣ zimc дар сарикӯлӣ: zimc, zemc, дар язғуломӣ: zamc «замин, кашмон», дар хуфӣ zimar-wux гоҳе, ки аз ғалла ва ҳабубот бар ҷой монад» (суратҳои ахир зоҳиран бар асари  идғоми ду луғати авастоӣ:  zemaba ва zamare падид омадааст) (Morgenstierne EVShG 108), дар балучӣ ба шакли  zamik, ва дар сурха дар шакли zam, дар курдӣ бошад дар шакли  zawi, zavi (-m -> -w-/-v-) «замин» оварда шудааст, ки ҳама як мафҳум, яъне заминро ифода мекунанд. (Varman-Asatrian WIDM I/83) (2, 1577-1578) (2, 1577-1578).
Вожаи «замин» бошад, дар забонҳои эрониии бостон (zamaina) заминӣ, хокӣ маънӣ дода, «замӣ»-ро ифода кардааст ва дар авастоӣ низ (zamaena) заминӣ, хокӣ мебошад (Bartholomae AiF 1690) (2, 1577-1578).
Таҳлилу баррасии  номвожаи Саразм дар муқоиса бо забонҳои оилаи ҳиндуаврупоӣ аз рӯи маънои решагии худ мафҳуми «сари замин, оғози замин»-ро ифода мекунад ва равшан аён аст, ки ин номвожа бо дарназардошти мафҳуми ҷуғрофии худ дар ҳақиқат сари замини бекаронро ифода мекунад, ки он баъди тамомшавии кӯҳу пуштаҳо оғоз меёбад ва ба дарозову паҳнои водӣ қад мекашад. Боиси зикр ва таъкид аст, ки ин номвожа аз қадим таърихан ба ин мавзеи минтақаи Панҷакент ном бурда шуда, то имрӯз боқӣ мондааст, ки имрӯз ин номвожаи бо рӯнамоии  мавқеи ҷуғрофӣ ва макони таърихиву тамаддуннамоӣ эҳёгари тамаддуни қавми мо ориёнажодон мебошад.
Ҳамчунин, дар мафҳуми ин номвожа метавон тахмин кард, ки эҳтимол ин номвожа аз «сар» ва «зам» бо маънои дигартар пайдо шуда, мафҳуму маънои макон ва ё хоку буми сарҳоро ифода кунад, ки ин қавм дар номвожаи Сир//Сар (Сардарё) ва калимаи «сарт» нуҳуфта боқӣ мондааст, ки таҳқиқоти алоҳида ва амиқро талаб мекунад.  
Имрӯз бо корбурди номвожаи таърихан куҳани ориёӣ – Саразм мо дар таърихи ҳастии башарият деҳшаҳри асрҳои сангу мису биринҷиро ба оламиён муаррифӣ мекунем, ки бо ин ҷойном минтақаи Саразми дар ҳазорсолаҳои IV-III пеш аз мелод ташаккулёфта пеши назар меояд. Саразм маскани нахуст ва бостонии шаҳрнишини мардумон дар сарзамини Вароруд буда, суғдиёни он халқи маскун ва қадимтарини водии Зарафшон маҳсуб мешаванд. Кофтукофи Саразм моро водор мекунад, ки таърихи Панҷакенти Суғдро дурусту амиқ биёмӯзем ва тамаддуни ориёии бостони худро бо ин номвожа – Саразм муаррифӣ кунем, ки дар маъхазҳои  то милодӣ  дар натиҷаи даргириҳои таърихӣ сӯхтаву аз байн рафта буд, вале номи он номи он, ки ба худаш арзанда асту хусусияти ҷуғрофӣ ва табиии маҳалли мазкурро ифода мекард, дар забони мардумони он боқӣ монду аз қарни асрҳо забони моро ва меҳани  моро зинда нигоҳ дошта меояд. Ва дар тафсиру шарҳи ин номвожа дигар ҷойи баҳс ҳам нест. Саразм  сари замин аст.

Адабиёти истифодашуда:

1.    Исҳоқов Абдуллоҷон. Саразм - оғози тамаддуни тоҷикон. / А. Исҳоқов. –Душанбе, "Дониш" 2018, - 280 саҳ.
2.    Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон. /Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон. –Душанбе. «Нашриёти Ганҷ», 2016, -136 саҳ.
3.    Муҳаммад Ҳасандӯст. Фарҳанги решашинохтии забони форсӣ. Ҷ.II. /М. Ҳасандӯст.  Теҳрон: Осор, 1393, -2080 саҳ. (2, 1715- 1716)
4.     Поселение Саразм. – Древности Таджикистана: Каталог выставки. / Поселение Саразм. – Древности Таджикистана,   
–Душанбе: Дониш, 1985. - С.32 - 35;
5.    Раззоқов А. Саразми Панҷакент 5500 сол. /А. Раззоқов.
    –Душанбе, 2002. - С. 7.
6.     Раззоқов А.Р., Бобомуллоев С. Таърихи бостоншиносии саргаҳи Зарафшон.  / А. Раззоқов. С. Бобомуллоев –Душанбе, дониш, 1997. - 35с;
7.    Саразм. - Таджикская Советская Энциклопедия, том 6. / Саразм  
–Душанбе, СИ ЭСТ. 1986. -591с.;
8.    Фарҳанги номҳои ҷуғрофӣ. /  Фарҳанги номҳои ҷуғрофӣ.
–Душанбе: 2019, 280 саҳ.
9.    Хромов А.  Хорезм в древнеиранских и среднеиранских письменных источниках./ Мухаммад ал Хоразми в мировой истории и культуре. //А. Хромов. –Душанбе «Дониш», 1983. -220 саҳ.   (саҳ. 28-37).
10.    Эмомалӣ Раҳмон. Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Маҷлиси Миллии Маҷлиси Олии ҶТ (26.12. 2018). / Э. Раҳмон.    
–Душанбе, «Шарқи Озод», 2019, -44с.
11.    http://www.ru.wikipedia// Саразм - Всемирное наследие ЮНЕСКО.
Шарҳи як номвожаи суғдӣ – Саразм

Дар мақола сухан дар бораи таърихи пайдоиш, таҳаввул, корбурд ва маънои луғавии номи ҷуғрофии Саразм меравад, ки дар муқоиса бо сарчашмаҳои имлию адабӣ ва гӯйишҳои мардуми таҳҷойии водии Зарафшон, инчунин, таҳқиқотҳои бостоншиносону забоншиносон баҳсҳои илмӣ ҷиҳати мафҳуми ин номвожа ва асрори маънои он кушода  мешавад.
Дар давраҳои муайяни таърихӣ таҳқиқ шудани  ҳафриёти бостонии Саразм, ифода гардидани номи мавзеъ то имрӯз ва ҳамчун номи ҷуғрофӣ ифодакунандаи  номи як шаҳркадаи таърихӣ вуҷуд доштани  номвожаи Саразм дар мақола мавриди баррасӣ дода шуда, бо далелҳои дуруст ва  дақиқ аз осори  адибону муаррихон оид ба таҳлилу таҳқиқи маънои асливу мафҳуми дурусти ин ҷойном назару андешаи илмӣ пешниҳод мегардад, то маънои лӯғавии номвожаи Саразм дар  шакли аслиаш мавриди истифодаи умум  қарор дода шавад.     
Калидвожаҳо: номвожа, суғдӣ, Кӯҳи Муғ, Саразм, Саразмин, Хоразм, Хризм, Тағизм, Панҷакент, водии Зарафшон, Самарқанд, асри сангин, Абдулло Исоқов, тамаддуни тоҷикон, Суғд, Мовароуннаҳр,

Толкования один из согдийских
топонимов –   Саразм

В статье рассматриваются истории возникновения, развития, употребления и лингвистические значении географическое наименовании Саразм, который сопоставляя на основе научно-литературном и дилектов Зеравшанской долины, а также исследовании историков- археологов и лингвистов расскрываются  научные споры о значений понятие вопросов и  семантике этого топонима.
Следовательно рассматриваясь в определенные исторические периоде осуществлении этого топонима в исконных как названия географического объекта и сегодня обозначая исторического топонима населенного пункта представляется точные и правильные фактов из научных источников мнение историковедов, ученных, чтобы получить  истинную информацию и  сведении о топониме Саразм и правильное использовании настоящего ойконима.

Ключевые слова: топоним, согдийский, Гора Муг, Саразм, Саразмин, Хоразм, Хризм, Тагизм, Пенджикент,  Зеравшанская долина, Самарканд, каменный век, Абдулло Исаков, таджикская цивилизация, Согд, Мовароуннахр.
Interpretation of one of the Sogdian toponym – Sarazm

Here in this article, we are going to talk about the origins, development, the way of using and also the geographical meaning of Sarazm’s name, which is explained in compare to scientific and literature sources and from the legends of people living in Panjakent, Zerafshan valley, as well as based on the archaeologists and linguists researches and scientific discussions.
During the certain historical stages, old excavation express as the name of the object, nowadays as exit geographical name of historical city toponim Sarasm was considered and different scientific opinions in accordance with correct and accurate evidences from the original literature of the historians it is proposed that the title Sarazm shall be used in the original form.
Keywords: wordname, soghdian, Mugh Mountain, Sarazm, Sarazmin, Khorazm, Khrizm, Taghizm, Panjakent, Zerafshan valley, Samarqand, stone Age, abdullo isakov, Tajik civilization, Sogd, Movaroennahr.

Маълумот дар бораи  муаллиф: Зулфониён Раҳим Раҷабзода – Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, хизматчии давлатӣ, унвонҷӯйи Донишкадаи давлати забонҳои Тоҷикистон ба номи Сотим Улуғзода.
Нишонӣ: 734013, Ҷумҳурии Тоҷикистон, ш. Душанбе, кӯчаи Помир, 20, Тел.: 92 721 53 46. E-mail:  Zulfonov64@mail.ru

Сведение об авторе: Зулфониён  Рахим Раджабзода – Комитет по языку и терминологии при Правительстве Республики Таджикистан, государственный служащий, соискатель Государственного интститута языков Таджикистана имени Сотима Улуғзода.
Адрес: 734013,  Республика Таджикистан, г. Душанбе, ул. Памир, 20. Тел.: 92 721 53 46.
E-mail:  Zulfonov64@mail.ru

About the author:  Sulfoniyon Rahim Rajabzoda - The Committee of Language and Terminology by the Government of the Republic of Tajikistan civil servant, applicant for the State Institute of Languages of Tajikistan named after Sotim Uluzoda.

Address: 734013, Republic of Tajikistan, Dushanbe, st. Pamir, 20. Tel .: 92 721 53 46.

Баҳодиҳии муҳтаво: 
5
Баҳои миёна: 5 (2 овоз)

Таҳкими сулҳу суббот – омили ҳастии миллат вобаста ба филми ҳуҷҷатии «Хиёнат»

Ҳайати тадорукот's picture
Ношир: Ҳайати тадорукот Санаи интишор: 17 Июл, 2020 - 11:55
Таҳкими сулҳу суббот – омили ҳастии миллат вобаста ба филми ҳуҷҷатии «Хиёнат»

     Имрӯз 17-уми июли соли 2020, соати 09:00 дар Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон мизи мудаввар дар мавзӯи «Таҳкими сулҳу суббот – омили ҳастии миллат» вобаста ба филми ҳуҷҷатии «Хиёнат» баргузор гардид, ки дар он раиси Кумита, муовини раис, сардорон, мудирон ва кормандони Кумита иштирок намуданд.
Дар оғоз раиси Кумита тамоми иштирокдоронро ба мизи мудаввар хайра мақдам намуда, оид ба мазмуну муҳтавои филми ҳуҷҷати «Хиёнат»  маълумот дода, аз ҷумла баён намуданд, ки филми мустанади «Хиёнат», ки тавассути шабакаҳои телевизиони кишвар намоиш дода шуд, дар асоси далелҳои радношаванда, шоҳидии иштирокчиёни ҳодисаҳо ва маълумоти бойгонӣ омода карда шудааст ва ҳамагон аз муҳтавои ин филм огоҳ гаштанд. Ҷанги таҳмилии шаҳрвандии солҳои 90-ум, ки миллати моро ба вартаи нобудӣ мекашид, сабаби андӯҳи гарони мардуми кишвар гардид. Дар давоми панҷ соли ин ҷанги таҳмилӣ зиёда аз 150 ҳазор нафар ҳамватанони мо қурбон шуданд, тахминан 2 миллион шаҳрвандон бе хонаву дар монданд, ҳазорҳо оила бепарастор монда, фарзандон ятим шуданд. Баъзе минтақаҳои кишвар дар бунбасти иқтисодӣ монданд ва мардум азоби гуруснагӣ мекашиданд, аксари мардуми кишвар аз рӯи ноилоҷӣ гуреза ё муҳоҷир шуданд.
     Маҳз талошу заҳматҳои Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон бо сарварии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои хомӯш кардани оташи ҷанги бародаркуш буд, ки мардуми кишвар ба рӯзҳои нек, зиндагии осуда, созандагӣ ва ҳамдигарфаҳмӣ расид. Албатта, хомӯш кардани ҷанги бародаркуш кори саҳлу осон набуд, вале шахсони ватандӯст, бонангу номус ва сарсупурдагони ватан ба хотири осудагии миллат кӯшиданд ва дар натиҷа ба он ноил гардиданд.
Пас аз намоиши филми мазкур тамошобинро мебояд, ки зиракии сиёсиро аз даст надода, фирефтаи доми хоинони ватанбезор нашаванд ва ба ҳимояи давлату миллат, ободу зебо ва бунёд намудани ватани худ ҷаҳду талош намояд.
Баъдан муовини раиси Кумита дар мавзӯи «Воизон, к-ин ҷилва бар меҳробу минбар мекунанд…» ва сардори шуъбаи танзими истилоҳоти Кумита доир ба мавзӯи «Шукргузори ин даврони биҳиштӣ бошем» маърӯзаҳо пешниҳод намуданд. Дар охир суҳбати озод сурат гирифта, саволҳои муҳим баррасӣ шуданд.
     Мизи мудавварро раиси Кумита доктори илмҳои филологӣ – Муҳаммадҷонзода Олимҷон ҷамъбаст карда, ба ҳамаи ҳозирин ва дар маҷмӯъ Ҷумҳурии Тоҷикистон сулҳу салоҳ орзу кард.
Шунидани суруди миллӣ анҷомбахши мизи мудаввар гардид.


Баҳодиҳии муҳтаво: 
5
Баҳои миёна: 5 (2 овоз)

Муовини Раиси Кумитаи забон ва истилоҳот Саодатшо Матробиён: «Имло бояд миллӣ ва моли забони адабӣ бошад»

Ҳайати тадорукот's picture
Ношир: Ҳайати тадорукот Санаи интишор: 21 Ноябр, 2019 - 11:24
ДУШАНБЕ, 21.11.2019 /АМИТ «Ховар»/.

Дар «Қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ» камбудиҳо, духӯрагиҳо ва возеҳу равшан набудани бисёр бандҳои он ба назар мерасанд. Бо назардошти ин, тавре хабар дода будем, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни суханронии худ бахшида ба Рӯзи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар мулоқот бо намояндагони аҳли зиё, маориф, илм, адаб ва фарҳанги мамлакат 4 октябри соли 2019 ба мақомоти дахлдор супориш доданд, ки то моҳи январи соли 2020 лоиҳаи нави «Қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ»-ро бо ислоҳи камбудиву мушкилоти ҷойдошта таҳия намуда, ба Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон барои тасдиқ пешниҳод намоянд. Барои иҷрои ин супориш Гурӯҳи махсуси корӣ таҳти роҳбарии Ёрдамчии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба рушди иҷтимоӣ ва робита бо ҷомеа академик Абдуҷаббор Раҳмонзода ба фаъолият пардохтааст.

Имло дар илми забоншиносӣ, дар рушду такомули худи забон ва умуман дар ҳаёти истифодабарандагони он чӣ аҳамият дорад? Вобаста ба ин мавзуъ муовини Раиси Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон номзади илмҳои филологӣ, дотсент Саодатшо МАТРОБИЁН дар суҳбат бо хабарнигори АМИТ «Ховар» Мавҷуда АНВАРӢ чунин изҳори назар намуд.


Имло танзимкунандаи шакли хаттии забони адабӣ буда, меъёри асосии муайянкунандаи навишти калимаҳо ва талаффузи калимаҳо маҳсуб меёбад ва чун муҳофизи забон хизмат мекунад. Агар ғалате дар хат пайдо шавад, он бо мурури замон ба гуфтор таъсири худро расонида, ба инкишофи минбаъдаи забон халал бунёд хоҳад кард. Аз ин рӯ, меъёрҳое, ки барои имло тарҳрезӣ мешаванд, чун гил ва сангрезаҳое ҳастанд, ки хиштҳои бунёди забонро мустаҳкам нигоҳ медоранд.

Бунёди қоидаҳои имлоро се меъёри асосӣ: морфологӣ, фонетикӣ ва таърихӣ (анъанавӣ) ташкил медиҳанд. Ғайр аз ин меъёрҳо, баъзан аз меъёрҳои фонематикӣ ва дифференсиалӣ (фарқкунанда) низ истифода мешавад.

Меъёри морфологӣ якнавохт навиштани вожаҳо ва ҳиссаҳои нутқро талаб мекунад ва ҳамзамон қоидаҳои навишти вожаҳои решагӣ, пешвандҳо, пасвандҳо ва бандакҳоро танзим мекунад, ҷудо, якҷоя ё бо нимтире навиштани калимаҳоро муайян мекунад. Имлои мукаммал ҳамон имлое маҳсуб меёбад, ки бар пояи меъёрҳои морфологӣ асос ёфтааст.

Меъёри фонетикӣ мувофиқати овозро бо шакли графикии калима муайян мекунад, ки меъёри бисёр мушкили қоидаҳои имло буда, он на барои ҳар забон истифода мешавад. Агар танҳо аз рӯйи меъёри фонетикӣ амал кунем, якнавохтӣ дар навишт ғайриимкон мегардад.

Меъёри таърихӣ (анъанавӣ) навишти қадимиро асос гирифта, талаб мекунад, ки чӣ гуна дар гузашта вожаҳо навишта мешуданд, имрӯз низ бояд ҳамон тавр навишта шаванд (ин меъёр дар имлои забони англисӣ фаровон истифода мешавад).

Меъёри фонематикӣ, ки ҷиҳати баргардони овозҳои мушаххасро дар фонемаҳо талаб дорад, душвортарин меъёр маҳсуб меёбад. Зеро дар аксари забонҳо, аз ҷумла дар забони тоҷикӣ таркиби фонематикии калимаҳо ҳанӯз омӯхта нашудааст. Соҳаи фонология дар забоншиносии тоҷик як соҳаи ҳанӯз наомӯхтае мебошад, ки таҳқиқоти ҷиддиро тақозо дорад. Меъёри дифференсиалӣ (фарқкунанда) доираи хеле маҳдуди истифода шудани калимаҳоро дар навишт, хусусан, тарзи навишти омонимҳо ва омофонҳоро муайян мекунад.

«Қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ», ки бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 4.10.2011 тасдиқ шудааст, дар асоси меъёрҳои фонетикӣ, морфологӣ ва таърихӣ таҳия шуда, асолати забони тоҷикиро таъмин менамояд. Қоидаҳои имлои мазкур дар асоси меъёрҳои муқарраршудаи илмӣ мушкилоти навиштро дар корбурди забони тоҷикӣ дар мақоми забони давлатӣ ва густариши он дар умури сиёсию иқтисодӣ, илмию фарҳангӣ ва бахшҳои дигари фаъолияти ҳаррӯзаи мамлакат хеле осон гардонид.

Ёдовар бояд шуд, ки дар «Қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ» (соли 2011) тағйиру иловаҳои зиёд ворид гардида буд, аз ҷумла, дар бахши алифбо ҳарфҳо мутобиқ ба меъёри алифбои кириллӣ номгузорӣ шуда, тартиб ва меъёри садонокҳо ва ҳамсадоҳо бар асоси равиши илмӣ ва таърихӣ таҳия гардидаанд. Имлои ҳиссаҳои нутқ пурра бознигарӣ шуда, мақоми муайяни худро касб намудаанд. Аммо мурури вақт нишон дод, ки ҳанӯз ҳам дар қоидаҳои муназзами имлои амалкунанда баъзе ҷузъиёти меъёрҳои муқарраршуда сарфи назар шуда, ҳатто дар баъзе маврид ҳолатҳои духӯра будани қоидаҳо ба назар мерасанд.

Ҳамин камбудиҳо, духӯрагиҳо ва возеҳу равшан набудани бисёр бандҳои «Қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ»-ро ба назар гирифта, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии худ бахшида ба Рӯзи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки 4.10.2019 бо намояндагони аҳли зиё, маориф, илм, адаб ва фарҳанги мамлакат баён доштанд, ба мақомоти дахлдор супориш доданд, ки то моҳи январи соли 2020 лоиҳаи нави «Қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ»-ро таҳия намуда, бо ислоҳи камбудиву мушкилоти ҷойдошта ба Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон барои тасдиқ пешниҳод намоянд.

Ёдовар бояд шуд, ки лоиҳаи нави «Қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ» аз ҷониби гурӯҳи корӣ, ки аз ҳисоби мутахассисони забоншиноси Академияи илмҳо, академияҳои соҳавӣ, донишгоҳу донишкадаҳо ва Кумитаи забон таъсис дода шудааст, таҳия гардида, барои мукаммал намудани он фикру андешаҳои дигар мутахассисони забондон ва кафедраҳои тахассусиро интизоранд.

Як масъалаи бисёр мураккаб, ки тайи чанд сол роҳи дурусти истифодаи худро наёфтааст, ин мавриди навишти ҳарфҳои «у» ва «ӯ» мебошад. Дар иртибот ба имлои ҳарфҳои мазкур зикр бояд кард, ки дар бандҳои 2 ва 5-и Қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ тарзи истифодаи онҳо оварда шудаанд, аммо, мутаассифона, ба таври дақиқ меъёрҳои навишти онҳо дода нашудаанд. Аз ҷумла, дар банди 2 қайд мешавад, ки «ҳарфҳои а, о, у дар оғоз, байн ва анҷоми калима навишта мешаванд» ва дар ҳамин банд эзоҳе бо матни зер навишта шудааст: «Дар анҷоми калимаҳои решагии зерин бо риояи меъёри таърихӣ у навишта мешавад». Аз назари фонетикӣ ин ду овози алоҳидае мебошанд, ки ҷойи ҷудогонаи тавлиди худро дар дастгоҳи нутқ доранд. Ҳар ду овоз хоси забони тоҷикӣ буда, дар марҳилаҳои гуногуни таърихӣ пайдо шудаанд. Овози у дар марҳилаи аввали ташаккули забонамон дар шакли у-и кӯтоҳ (уштур, буз, хушк ва ғ.) ва у-и дароз (дуд, дур, хун ва ғ.) мавҷуд буд.

Овози ӯ (ин фонемаи алоҳида буда, у-и дароз нест!) дар марҳилаи баъдӣ аз дифтонги āu (rāuča – рӯз; rāuta – рӯд, dāuxš – дӯшидан ва ғ.) ба вуҷуд омадааст. Вожаҳое, ки дар охири худ овози у доранд, аз «-ук»-и паҳлавӣ (ориёии миёна) бар асоси таҳаввулоти таърихӣ шакл гирифтаанд (бонук – бону, зонук – зону, тарозук – тарозу, паҳлук – паҳлу ва ғ.). Доир ба ин масъала ҳатто дар байни мутахассисони таърихи забони тоҷикӣ ақидаи ягона мавҷуд нест. Бояд гуфт, ки инҳо масъалаҳои илмӣ буда, дар имло аз назари меъёри таърихӣ ба назар гирифта шудаанд. Вале барои омма фаҳмидани чунин шаклҳо душвор аст. Чунонки Фердинанд де Соссюр гуфтааст: «Барои гӯяндагони забон танҳо як пешомад мавҷуд аст – ин истифодаи имрӯзаи забон, онҳо аз таърихи он чизе намедонанд ва дар бораи ояндаи он чизе фикр намекунанд». Аз ин рӯ, қоидаҳои имло, ки барои хосу ом аст, бояд сода ва фаҳмо бошанд. Ин нуктаро Пешвои муаззами миллат низ дар суханронии худ зикр намудаанд.

Иддае аз забоншиносон бар он ақидаанд, ки калимаҳои иқтибосии арабӣ, чӣ гунае ки дар хатти арабиасос навишта мешаванд, дар хатти имрӯзаи тоҷикӣ низ бояд ҳамон тавр навишта шаванд. Яъне меъёрҳои навишт ва талаффузи забони арабиро бар забони тоҷикӣ мехоҳанд бор кунанд. Воқеан, барои мардум фарқ кардани калимаҳое, ки дар хатти арабиасос чӣ тавр навишта мешаванд, кори саҳл нест. Ҳатто мутахассисон дар ин масъала оҷизӣ мекашанд. Масалан, фарқи вожаҳои арабӣ, ки дар охири ҳиҷо бо «вов» ва «айн» навишта мешаванд, мисли вуқӯъ, валӯъ, вулӯъ, мавзӯъ, мадфӯъ, мазрӯъ, мақтӯъ, марфӯъ, марҷӯъ, масмӯъ, мамнӯъ, маснӯъ, матбӯъ, маҷмӯъ, рукӯъ, руҷӯъ, сутӯъ, тулӯъ, шурӯъ ва ғ. аз вожаҳое, ки бе «вов» бо «айн» навишта мешаванд, мисли табарруъ, таваққуъ, тавозуъ, тазарруъ, таматтуъ, танозуъ, тасаннуъ, таҷаммуъ, ташайюъ ё калимаҳое, ки бо «вов» ва «ҳо» дар охири ҳиҷо мисли андӯҳ, бистӯҳ, вузӯҳ, гурӯҳ, курӯҳ, макрӯҳ, мамдӯҳ, мамсӯҳ, манкӯҳа, мафтӯҳ, маҷрӯҳ, машрӯҳ, сутӯҳ, шукӯҳ, шикӯҳ, вуҷӯҳ, сабӯҳ, сунӯҳ ва бе «вов» ва «ҳо» таваҷҷуҳ ва сунуҳ (ба маънои «зани писар») ва ғайраро танҳо, агар мутахассисон бо фаҳмидани қолабҳои онҳо (дар хатти арабӣ бо номҳои «вов»-и маъруф ва «вов»-и маҷҳул) дарк нанамоянд, барои мардуми ғайримутахассис ин мушкилоти якумра мебошад.

Аз ин рӯ, хуб мешавад, ки ин гуна калимаҳоро дар як қолаби ягона ё бо ҳарфи «ӯ» ё бо ҳарфи «у» нависем. Мушкилоти дигар дар фарқи калимаҳои арабӣ аз тоҷикӣ мебошад. Мисли: гуҳар, куҳан, куҳна, нуҳ, уҳу-уҳу, Суҳроб; ё кӯҳ, кӯҳон, кӯҳл, сӯҳон, ӯҳ(?). Дар ин калимаҳо такя бар маъёри таърихӣ мешавад, ки ин ҳам танҳо барои мутахассис фаҳмо аст.

Муҳим он бояд бошад, ки калимаҳои иқтибосиро ба табиати забони миллӣ мувофиқ намоем, на ин ки забонамонро тобеи навишту талаффузи калимаҳои иқтибосӣ созем. Қонуни табиати забон низ ҳаминро талаб мекунад. Аз як таҳлили оморие, ки гузаронидем, миқдори калимаҳое, ки бо ҳамнишинии ҳарфҳои «вов»-ҳои маъруфу маҷҳул ва «айн»-у «ҳо» анҷом меёбанд, тахминан чунин мебошад:


Зикр бояд кард, ки калимаҳо дар асоси «Фарҳанги имлои забони тоҷикӣ» бо ислоҳи ғалатҳо шумурда шуда, танҳо решаи калимаҳо ба назар гирифта шудаанд. Ҷадвали овардашуда, баръало нишон медиҳад, ки кадом намуди калимаҳо афзалият доранд. Ҳамчунин мавриди ёдоварист, ки бо «вов»-и маъруф навишта шудани калимаҳо дар хатти арабиасос ин маънои онро надорад, ки ин гуна калимаҳо ҳатман бояд дар хатти имрӯзаи тоҷикӣ бо ҳарфи «ӯ» навишта шаванд: суруд, дуруд, хун, дуд, суд, мубад, дур, ду, ту, фартут, фармудан, фарсуда ва ғ. Ҳамаи мисолҳои овардашуда асоси илмии худро доранд, аммо ҳам хусусияти хатти арабиасос ва қоидаҳои навишти калимаҳои иқтибосӣ ва ҳам меъёри таърихии забони тоҷикиро дар як қоидаи имло ғунҷонидан моро ба сӯйи духӯрагиҳо ва пайдо шудани мушкилиҳо дар имло мебарад. Аз ин рӯ, меъёри ягона бояд танҳо хусусияти миллии забонро ифода кунад.

Масъалаи дигаре, ки бисёр баҳсталаб аст, ин бо ҳарфи калон навиштани исмҳо мебошад. Аз ҷумла, дар зербанди 2-юми банди 20-уми «Қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ» оварда шудааст: «Номи мақомоти олии давлатӣ, мансабҳои олӣ ва рамзҳои давлатӣ» бо ҳарфи калон навишта мешавад. Дар ин банд ду ифодаи нофаҳмо барои мардум аст- яке, мақомоти олӣ кадомҳоянд?, дувум, мансабҳои олӣ кадомҳоянд? Тибқи қонунгузории Тоҷикистон Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Феҳристи мансабҳои давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» тасдиқ шудааст. Дар Феҳристи тасдиқшуда мафҳуми «мансабҳои олӣ» вуҷуд надорад. Дар он мансабҳои давлатӣ ба ду гурӯҳ ҷудо шудаанд: 1) мансабҳои давлатии ҳокимияти давлатӣ ва 2) мансабҳои давлатии хизмати давлатӣ, ки дар навбати худ ба а) мансабҳои сиёсии хизмати давлатӣ ва б) мансабҳои маъмурии хизмати давлатӣ ҷудо мешаванд. Кадоме аз онҳо бо ҳарфи калон навишта мешаванд, бояд дар қоидаҳои имло аниқ муайян бошанд.

Ҳамчунин баҳси навишти калимаҳои иқтибосӣ, хусусан аз забони русӣ, ки бо «а» талаффуз мешаванд ва бо «о» навишта мешаванд, мушкилиро дар имло ба бор овардааст. Чунончи, компютер – кампютер; конференсия – канференсия; дотсент – датсент; Москва – Масква; Новосибирск – Навасибирск ва ғ. Доир ба навишти ин гуна калимаҳо дар имло қоидае вуҷуд надорад.

Ҳамин тавр, ғалатҳои дигари ҷузъие низ дар имло ба назар мерасанд, ки онҳо, албатта, аз назари гурӯҳи корӣ дур нахоҳанд монд. Имрӯз ҳамаи мардум таҳияи як имлои мукаммалу устувор ва фаҳмою осонро интизоранд, то дар навишт ба иштибоҳ набараду назарҳои гуногун ба вуҷуд наоварад. Имло бояд миллӣ ва моли забони адабӣ бошад.

Баҳодиҳии муҳтаво: 
4
Баҳои миёна: 3.5 (2 овоз)

Озмуни «Забон – пояи миллат» ҷамъбаст гардид

Ҳайати тадорукот's picture
Ношир: Ҳайати тадорукот Санаи интишор: 15 Ноябр, 2019 - 15:57
Озмуни «Забон – пояи миллат» ҷамъбаст гардид

     Ба ифтихори Рӯзи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Кумита рӯзи 15-уми ноябр мизи мудаввар баргузор намуд, ки дар он Раиси Кумита, муовини раис ва кормандони Кумита Умарова Ш. ва Ятимзода М. бо маърӯзаҳои пурмуҳтаво доир ба корнамоиҳову фаъолияти пурсамари Президенти кишвар дар рушди Тоҷикистон ва мақоми он дар арсаи байналмилалӣ, хусусан дар таҳкиму  инкишофи забони давлатӣ ва арҷгузорӣ ба забони миллӣ баромад карданд.
     Ҳамзамон, дар ин рӯзи фархунда ва муборак озмуни Кумита, ки бахшида ба 10-солагии Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» таҳти унвони «Забон – пояи миллат» эълон гардида буд, ҷамъбаст шуд.
     Комиссияи тадорукоти озмун ҷойҳои ишғолнамудаи довталабонро барои ҳозирин эълон дошта, ғолибонро бо Диплом ва Сипоснома қадрдонӣ намуд.
Аз рӯи шарти «Мақолаи илмӣ»:
- диплом ба узви вобастаи АИ Ҷумҳурии Тоҷикистон Мирзо Ҳасани Султон барои ишғоли ҷойи аввал бо мақолаи «Пешвои миллат ва пешрафти забони тоҷикӣ»;
- диплом ба Нуралиев Абдубосит Фазлиддинович барои ишғоли ҷойи дуюм бо мақолаи «Шоҳасаре, ки забонаш ба ҳама порсизабонон ошно аст»;
Аз рӯи шарти «Мақолаи илмӣ-оммавӣ»:
- диплом ба Садриддин Ҳасанзода барои ишғоли ҷойи аввал бо мақолаҳои «Хат – таърих…», «Озмоишгоҳи таърих», «Баҳс», «Чаро лотинӣ?», «Ҳомии забон кист?»;
 Аз рӯи шарти «Иншои беҳтарин»:
- диплом ба Байзоев Азим барои ишғоли ҷойи аввал ба иншо таҳти унвони «Як лаҳза дар фикри мо бошед! (Номаи Манижаи 7-сола ба падару модарон ва бобою бибиҳо)»;
Аз рӯи шарти «Шеъри беҳтарин»:
- диплом ба Рустами Ваҳҳоб барои ишғоли ҷойи аввал;
- диплом ба Нуриддин Амриддин барои ишғоли ҷойи дуюм;
Ҳамчунин, Сипосномаҳо ба шахсони зерин тақдим шуданд:
- Муҳаммадалӣ Саидмуродов - омӯзгори муассисаи таҳсилоти миёнаи умумии №40-и ноҳияи Варзоб (барои мақолаи «Забон – пояи давлат»);
- Ҳакималӣ Назаралиев - омӯзгори муассисаи таҳсилоти миёнаи умумии №17-и деҳаи Ғуриёти шаҳри Ҳисор (барои мақолаи «Забони модарии ман»);
- Суяров Қурбон - омӯзгори фанни химияи Донишгоҳи миллии Тоҷикистон (барои мақола «Химия ё қимиё»).

Баҳодиҳии муҳтаво: 
5
Баҳои миёна: 5 (2 овоз)

«ХИМИЯ» Ё «КИМИЁ»

Ҳайати тадорукот's picture
Ношир: Ҳайати тадорукот Санаи интишор: 31 Октябр, 2019 - 11:47
«ХИМИЯ» Ё «КИМИЁ»

Тибқи ҳуҷҷатҳои меъёрӣ-ҳуқуқӣ дар тамоми муассисаҳои таҳсилотӣ, илмӣ, маъмурӣ ва ҷамъиятии Ҷумҳурии Тоҷикистон истилоҳи Химия расман қабул шудааст ва мувофиқан ибораҳои илми химия, фанни химия, китоби химия, дарси химия, муаллими химия, модаи химиявӣ, ҳодисаи химиявӣ, реаксияи химиявӣ, химияи ғайриорганикӣ, химияи органикӣ, химияи аналитикӣ, химияи физикӣ, химияи коллоидӣ ва амсоли онҳо маъмул мебошанд. Дар қатори истилоҳи расмии Химия ва мафҳумҳои ба он марбут инчунин истилоҳи Кимиё ва ибораю калимаҳои дар асоси истилоҳи мазкур сохташуда, ки расман бояд мавриди истифода қарор надошта бошанд, дар нутқи шифоҳии баъзе намояндагони ин илм ва маводи чопии химиявӣ (кимиёӣ) ба назар мерасанд. Доир ба афзалияту саҳҳеҳии истифодаи истилоҳҳои Химия ё Кимиё фикру ақидаҳои мухталиф ва баъзан тамоман хилофи якдигар мавҷуданд.
 Мусаллам аст, ки кунунан дар ҷумҳурии мо масъалаи асосӣ рушди ҳамаҷонибаи таълими фанни химия (кимиё) , илми химия (кимиё), технологияи муосири химиявӣ (кимиёӣ), ворид кардану барои беҳбудии ҳаёту фаъолияти шаҳрвандон мавриди истифода қарор додани чунин технология, истифодаи самараноки асбобҳои муосири дар солҳои соҳибистиқлолӣ ба ҷумҳурӣ воридшуда, эҳё ва густариши равобити илмӣ бо мамлакатҳои хориҷии дуру наздик, дар сатҳи зурурӣ ба роҳ мондани ҳамкориҳо байни муассисаҳои илмии ҷумҳурӣ, рушди ҳамачонибаи заминаи моддӣ-иқтисодии муассисаю таълимгоҳҳои химиявӣ (кимиёӣ) ва ба камол расонидани мутахассисони соҳибмаълумоту соҳибкасби ин соҳаи ҳаётан хеле муҳим мебошад.
 Дар раванди амалӣ кунонидани вазифаҳои зикршуда Химия ё Кимиё номгузорӣ шудани илми мазкур чандон аҳамият надорад. Вале бо гузашти солҳо ва дар мавриди зина ба зина ва муштаракан ҳалли амалии худро ёфтани вазифаҳои зикршуда ва болоравии худшиносию ҳисси миллии алоқамандони илми химия (кимиё) масъалаи Химия ё Кимиё номгузорӣ шудани он низ бояд ҳалли худро ёбад. Аз ин рӯ кунунан ба масъалаи мазкур дар сатҳи зарурӣ ва касбӣ мароқ зоҳир кардани масъулину мутахассисон ва ба хусус олимону омӯзгорон, муносибати холисонаи онҳо дар мавриди баррасии ин масъала, пазироию мавриди таваҷҷуҳ ва омӯзиш қарор додани ақидаҳои мухталифи барои ҳалли масъала баёншуда ба асоси далелу санадҳои илмию таърихӣ хеле муҳим буда, ҳамкории доираҳою табақаҳои гуногуни химиявӣ (кимиёӣ) – и ҷумҳуриро тақозо мекунад.
 Мақсади таҳияи ин мақола доварӣ кардан ба ҳалли масъалаи афзалияти истилоҳҳои Химия ё Кимиё ва таҳлили таърихи дар ҷомеаи Тоҷикистон пайдо шудану бадали якдигар карда мавриди истифодаи амалӣ қарор гирифтани ин мафҳумҳо набуда, балки баррасии баъзе маводи чопии мавҷуда доир ба истилоҳҳои мазкур мебошад.
 Масъалаи пайдоиш ва мазмуни истилоҳҳои зикршуда дар чандин асару мақолаҳои олимону омӯзгорони тоҷик борҳо мавриди баррасӣ қарор гирифтааст[1 -8 ].
 Доир ба мафҳуми Кимиё дар китоби донишманди машҳури форс-тоҷик Абӯҳомид Муҳаммад Ғаззолӣ «Кимиёи саодат» [1], ки байни солҳои 1094-1107 ба забони тоҷикӣ таълиф шудааст, чунин ишора мавҷуд аст:
 Ва чунонки он кимиё , ки мису биринҷро ба сафои зари холис расонад, душвор бувад ва ҳар кас нашиносад, ҳамчунин ин кимиё, ки гавҳари одамиро аз ҳиссати баҳимият ба сафою нафосати малакийят расонад, то бад-он саодати абадӣ ёбад, ҳам душвор бувад ва ҳар касе надонад... Бидон, ки чунонки кимиё дар ганҷинаи ҳар пиразане наёбанд, балки дар хизонаи мулук ёбанд, кимиёи саодати абадӣ низ ҳар ҷой набошад, дар хизонаи Рубубийят бошад.
 Дар Таджикско-русский словарь (нашри соли 1954) [2] оид ба мафҳуми Кимиё чунин маълумот мавҷуд аст:
КИМИЁ – уст. 1) алхимия; 2) философский камень; чудотворный эликсир; 3) химия.
КИМИЁАСАР – благотворный, благодатный; несущий счатье.
КИМИЁГАР – 1) уст. алхимик; 2) перен. умеющий извлечь пользу из всего (даже из непригодных вещей).
КИМИЁГАРӢ – 1) уст. алхимия; 2) прыбыльное ремесло, выгодное занятие.
 Дар Луғати зикршуда [2] доир ба мафҳуми Химия омадааст:
ХИМИЯ – химия.
ХИМИК – химик.
ХИМИЯВӢ – химческий; имтизоҷи химиявӣ – химическое соединение.
 Тахминан ҳамин гуна тафсири истилоҳҳои Химия ва Кимиё дар Луғати мухтасари тоҷикӣ – русӣ [3 ] ба назар мерасад.
 Тарҷумаи истилоҳи Химия дар Луғати русӣ – тоҷикӣ [4] чунин аст:
ХИМИЯ – 1) химия, кимиё; химия крови – таркиби хун;
 Мафҳуми Кимиё дар ҷилди 3 Энсиклопедияи советии тоҷик [5] чунин тафсир шудааст (мухтасаран пешниҳод мегардад):
КИМИЁ – алхимия. Ҳодисаи хоси маданияти давраи танназули ҷамъияти ғуломдорӣ, ки дар асрҳои миёна васеъ паҳн шуда буд. Калимаи Кимиё ба металлрезӣ ва металлгудозӣ алоқа дорад. Кимиёгарҳо бо ёрии «санги фалсафӣ» ба металлҳои асил табдил додани металлҳои ноасилро вазифаи асосии худ мешумориданд. Онҳо ба кофтукови иксири дарозумрӣ, ҳалкунандаи универсиалӣ ва ғайра низ машғул мешуданд… Дар зери таъсири мунаҷҷимони Юнону Миср ба Кимиё ақидаҳое дохил шуданд, ки алоқамандии сайёраҳо ва металлҳоро дар назар доштанд… Адабиётҳои кимиёии мистикию схоластикии асрҳои 10-11 дар Европаи Ғарбӣ (асосан ба воситаи Испания) хусусан дар заминаи калисои католикӣ паҳн шуданд… Вобаста ба хусусиятҳои асримиёнагии усули схоластикии тафаккур ҳукмронии магия ва мистика дар Кимиё давом мекард ва он ҳам ба забон ва ҳам ба натиҷаҳои ба даст овардаи Кимиё таъсир расонд. Танназули ақидаҳои схоластикӣ дар Кимиё фақат асри16, вақте ки ятрохимия ба вуҷуд омад, оғоз ёфт… Ғояи асосии Кимиё оид ба ягонагии моддаҳо ва табадуллоти элементҳои химиявӣ дар шакли мураккаб вобаста ба комёбиҳои навтарини физикаи ядрои атом аз нав ба миён омад.
 Дар як масъала ақидаи худро баён мекунам. Вобаста ба он, ки магия ва мистика дар Кимиё як муддати муайян ҳукмрон буд ва барои расман дар забони тоҷикӣ мавриди истифода қарор гирифтани истилоҳи Кимиё монеаи асосӣ мебошад, ҳаминро бояд қайд кард, ки дар забони русӣ калимаи «химичить» мавриди истифода қарор дорад. Бо ин мафҳум ҳолатҳое ифода карда мешаванд, ки ғайритабиӣ буда, баъзан бо тобишашон ба магия ва мистика наздик мебошанд, вале барои дар забони русӣ Химия номгузорӣ шудани илми мавриди назар ҳеҷ монеаъ нашудаанд.
 Дар ҷилди 7 Энсиклопедияи советии тоҷик [6] ҳангоми шарҳи мафҳуми Химия ҳамчун илме, ки табдили моддаҳо, таркиб ва сохти онҳоро меомӯзад, доир ба мафҳуми Кимиё чунин навишта шудааст (мухтасаран пешниҳод мегардад):
Асрҳои 3-4 м. кимиё ба вуҷуд омад. Кимиёгарҳо солҳои зиёд ба ҷустуҷӯи кибрити аҳмар , «оби ҳаёт» ва ғайра мащғул буданд. Онҳо бисёр моддаҳоро кашф карда, ҷараёни реаксияҳои химиявиро омӯхта дар ташаккули Химия саҳми арзанда гузоштанд.
 Дар [7] доир ба пайдоиши истилоҳи кимиё (химия) маълумоти муфассал мавҷуд буда, аз ҷумла қайд гардидааст:
Ба ҳамагон маълум аст, ки кимиё яке аз илмҳои қадимтарин аст, чунки одам аз ибтидои бошуурона ба табиат муносибат кардан тамоми тағйироти дар гирду атрофаш гузарандаро мушоҳида мекард.
 Дар Фарҳанги забони тоҷикӣ [8] омадааст:
КИМИЁ – 1. алхимия, илми бардурӯғ, ки мақсади он маъданҳои содда , масалан мисро ба нуқраву тилло мубаддал кардан буд (Иловаи муаллифи ин мақола: бардуруғ будани ибораи «илми бардурӯғ» - ро физикаи ядро исбот кард).
 Мисси вуҷуди ман шавад шавад аз май ба сони зар,
 Гӯӣ ки май чу обак аз аҷзои кимиёст.
 Хуҷастаи Сарахсӣ
 Онон, ки хокро ба назар кимиё кунанд,
 Оё бувад, ки гушаи чашме ба мо кунанд.
 Ҳофиз
2. маҷозӣ, чизи камёб, ноёб, нодир
 Зард шуд рӯям зи бедории шабҳои фироқ,
 Кимиё кардӣ даруни дидаи ман хобро.
 Мушфиқӣ
3. маҷозӣ, макру ҳила; фикр ва мулоҳизаҳои нозукбинона.
 Ба хасм агар бисозӣ то барканӣ сараш,
 Он низ зи пурдилию кимиё бувад.
 Шамси Фахрӣ

4. (ин) кимиёи ҷон (ё ҳастӣ) киноя аз шароб, май.
 Ҳангоми тангдастӣ дар айш кушу мастӣ,
 К-ин кимиёи ҳастӣ Қорун кунад гадоро.
 Ҳофиз
КИМИЁГАР – касе, ки ба илми кимиё машғул мешуд; иксиргар.
 Кимиёгар ба ғусса мурдаву ранч,
 Аблаҳ андар хароба ёфта ганҷ.
 Саъдӣ
 Дар Дар Фарҳанги забони тоҷикӣ [8] истилоҳи Химия мавҷуд нест.
 Дар Ҷумҳурии исломии Афғонистон истилоҳи Кимиё расман амал мекунад. Чун намуна китоби бо алифбои арабӣ , ба забони форсӣ таълиф намудаи донишманди тоҷик, профессор шодравон З.Н.Юсуфов «Кимиёи физикӣ ва коллоидӣ», ки чопи Кобул мебошад, далел шуда метавонад [9]. Дар Ҷумҳурии Узбекистон низ шакли каме тағйирёфтаи истилоҳи «кимиё» низ мавриди истифода қарор дорад. Масалан: «Самарқанд давлат университети Кимё факултети», «Физикавийва коллоид кимё кафедрасӣ», «Дисперс системалар кимёси (номи фанни таълимӣ)», «Ӯзбекистоннинг иқтисодий ривожланишда кимёнинг ӯрни (номи конференсияи байналмилалӣ)» ва ҳоказо.
Хотирнишон месозам, ки дар аксари баромадҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, дар мавридҳои зарурӣ, истилоҳи «кимиё» истифода мегардад.
 Дар аввали солҳои 90 асри ХХ муддати чанд вақт дар ҶТ мафҳуми Химия ба Кимиё бадал шуд. Аз барномаҳои таълимӣ сар карда то ҷадвали дарсии мактабҳои таҳсилоти ҳамагонӣ бо истифодаи истилоҳи Кимиё тартиб дода мешуданд [10].
 Маводи чопии химиявӣ (кимиёӣ) дар ҶТ кунунан дар се навъ дучор мешаванд:
1. Китобҳое, ки дар онҳо пурра истилоҳи Химия истифода шудааст. Тамоми китобҳои талимии мактабҳои таҳсилоти ҳамагонӣ ва баъзе китобҳои дарсии мактабҳои олӣ, масалан [11-12] пурра бо истилоҳи Химия таълиф шудаанд.
2. Китобҳое, ки дар онҳо пурра истилоҳи Кимиё истифода шудааст, масалан [13-15]. Китоби дарсии [13] бо қарори мушовараи Вазорати маорифи ҶТ нашр гардидааст.
3. Китобҳое, ки дар онҳо истилоҳҳои Кимиё ва Химия муштаракан истифода шудааст, масалан [7].
 Аз он чи иброз шуд, метавон натиҷагирӣ кард, ки барои баррасии масъалаи зикршуда - ивази истилоҳи Химия ба истилоҳи Кимиё вақт фаро расидааст.
 Мақоларо бо пешниҳоди мисраҳои Фахриддини Гургонӣ анҷом бахшиданро раво донистам:
 Ба гетӣ кимиё ҷуз ростӣ нест,
 Ки изи ростиро костӣ нест.

 Адабиёти истифодашуда

1.     Ғаззолӣ А.М. Кимиёи саодат. Ҷилди 1. – Душанбе, ЭР-граф, 2008. -С. 85, 86.
2.     Таджикско – русский словарь. Таҳти таҳрири А.Деҳотӣ. – Душанбе, 1954. -С. 186, С. 422.
3.    Луғати мухтасари тоҷикӣ – русӣ. Мураттиб Калонтаров И.Я. – Душанбе, Маориф., 1988. -С. 333.
4.     Луғати русӣ – тоҷикӣ. Зери таҳрири Осимӣ М.С. -Москва. Русский язык, 1985. -С.1178.
5.     Энсиклопедияи советии тоҷик. Ҷилди 3. Сармуҳаррири илмӣ Осимӣ М.С. Сарредаксияи илмии Энсиклопедияи советии тоҷик. -Душанбе. 1981. -С. 304.
6.     Энсиклопедияи советии тоҷик. Ҷилди 7. Сармуҳаррири илмӣ Осимӣ М.С. Сарредаксияи илмии Энсиклопедияи советии тоҷик. – Душанбе, 1981. -С.626.
7.     Сафиев Ҳ.С., Аминҷонов А.О., Каримов М.Б. Химия дар қоидаҳо, таомулҳо, аксҳо ва нақшаҳо. -Душанбе. ЭР-граф. -С.12-19.
8.     Фарҳанги забони тоҷикӣ. Ҷилди 1. Зери таҳрири Шукуров М.Ш., Капранов В.А., Р. Ҳошим, Маъсумӣ Н.А. – Москва, Советская Энциклопедия. 1969. - С.552.
9.     كيمياى فيزكي و كلويدى مؤلف ظهورالدن يوسوف كابل١٣٦٤
10.     Барномаи кимиё барои синфҳои VIII-IX ва X-XI (равияи табиию риёзӣ). Мураттибон Зубайдов У., Тошев А. -Душанбе , Маориф, 1994. 60с.
11.     Солиев Л. Химияи умумӣ. – Душанбе., Аржанг, 2008. 394 с.
12.     Холиқов Ш. Химияи органикӣ. – Душанбе, ЭР-граф, 934 с.
13.    14. Юсуфов Т.Ю., Раҷабов С.И. Кимиёи органикӣ. – Душанбе, Мир издателей, 2012. 368с.
14.     Суяров Қ.Ҷ., Каримов М.Б., Саидов С.С. Намунаи саволу масъалаҳои тестӣ аз кимиё. -Душанбе, Матбааи ДМТ, - 2013. 164 c.

15.     Қудратова Л.Ҳ. Давлатшоева Ҷ.А., Суяров Қ.Ҷ. Беляев А.П., Саидов Н.Б. Кимиёи физикӣ ва коллоидӣ (китоби дарсӣ). Душанбе: Эр-граф. 2019. 656С.


Омӯзгори фанни кимиё аз «ДМТ» Суяров Қ. Ҷ.
Донишгоҳи миллии Тоҷикистон, кафедраи кимиёи физикӣ ва коллоидӣ

Баҳодиҳии муҳтаво: 
3
Баҳои миёна: 3 (2 овоз)

«ДОРУХОНА» Ё «ОРУХОНА»

Ҳайати тадорукот's picture
Ношир: Ҳайати тадорукот Санаи интишор: 31 Октябр, 2019 - 11:33
«ДОРУХОНА» Ё «ОРУХОНА»
 (ё чанд сухан дар бобати мавқеи забон ва тарзи баён дар навиштор ва гуфтор)


Дар бораи мавқеи забон чун яке аз рукнҳои асосии давлат ва давлатдории миллӣ ва ниёзҳои нигоҳубин, ғамхории он бисёр гуфтаанду навиштаанд. Ҳамин қадар илова мекунем, ки ҳар чӣ қадар пуштибонии он аз ҷониби сохторҳо ва мақомоти давлатӣ дар сатҳи давлатӣ сурат бигирад, кам аст ва мо ба он армонҳои наҷибе, ки аз ҷумла баландбардории мартабаи забони миллист, бештар ноил мегардем. Яъне шарти асосии муваффақ шудан ба пойдории забони давлатӣ баланд гаштани масъулият, афзудани муҳаббат, дилс ӯзии ҳар як соҳибзабон – шаҳрванди ҷумҳурӣ мебошад. Дар боло бардоштану таҳрики ҳамин эҳсосу ангеза нақши расонаҳои хабарӣ басо назаррас аст. Мардуми мо ба сухани чопшуда, аз тариқи радио садодода, ба сужаҳо, гуфторҳои ТВ бовар мекунад, ба гуфтори хабарнигорон, ровиёни ВХ пайравӣ, тақлид менамояд, нуқси забониашонро ислоҳ менамояд. Яъне забони матбуот, ТВ, радио, интернет дар раванди инкишоф, рушди маънавии одамон хеле муҳим аст, маҳз ҳамин силоҳи дурзан – сухан боиси ҳаллу фасли печидагиҳои ҳаёт, рафъи нуқсонҳои р ӯз дар раванди созандагии ободониҳои мо мегардад, вале баръакс, бетаваҷҷуҳӣ ба забон, тарзи баён боиси коҳиш ёфтани таҳкими заминаҳои иҷтимоӣ, ҳувияти миллӣ, дуршавӣ ва бегонагӣ аз асолати миллӣ ва монеи рушду нум ӯи Ватан мегардад.
 Хору залил кардани забони давлатӣ оғози пастравии мартабаи давлат аст. Барномае, ки аз тариқи РХ бо забони бурро, фасеҳ, р ӯшан ва лаҳни ширин садо медиҳад, ба ҷисму ҷон фараҳ мебахшад, р ӯҳро болида мегардонад. Р ӯзноманигоре, ки аз паҳлуҳои мухталифи маънии вожаҳо огоҳӣ дорад, ба хатоҳои услубӣ, фонетикӣ, мантиқӣ, грамматикӣ кам роҳ медиҳад, имконоти истифодаи калимаҳои муқобилмаъно, ҳаммаъно, ибораҳои рехтаи фразеологиро медонад, бешак, бинандаву шунавандаи зиёд, мухлисони бешумор дорад. Забони тоҷикӣ дар таърих, ҳангоми истилои аҷнабиён лаҳзаҳои басо душворро сипарӣ кард, имр ӯзҳо бо густариши ҷаҳонишавӣ, гуфтуг ӯи та – маддунҳо хатари аз миён рафтани он падид омадааст, аммо ин ёдгори ниёкон, ки чун баёнгари падидаҳои равшани вақту замон ба ҷаҳон аст, исбот кардааст, ки дар замони муосир низ рисолати таърихиашро ба арҷмандию ифтихор иҷро карда метавонад.
Пас аз мақоми давлатӣ гирифтани забони тоҷикӣ тақдири он мавриди таваҷҷуҳи аҳли ҷомеа қарор гирифт. Беш аз пештара зарур аст, ки дар ғановати таркиби луғавӣ, таҳкими мавқеи ҷамъиятии он ҳар як нафар сокини диёр, фарзанди миллат саҳмгузор бошад. Боиси хушнудист, ки р ӯзноманигорон, нависандагону адибон дар бобати рушд, ҳифзи нафосат, назокату фасоҳати он, боло бардоштани мартабаи он саъю к ӯшишҳои зиёд менамоянд.
Калимаи ноҷо, нофаҳмо ба сангчае шабоҳат дорад, ки ҳангоми хӯрдани палав ба зери дандонҳо меояд.

Ҳар кӣ сухан бо сухане зам кунад,
Қатрае аз хуни ҷигар кам кунад, –

фармудааст шоир. Ҳамин тавр, дақиқ, дуруст интихоб кардани вожаҳо, истифодаи ибораҳои фразеологӣ, ҷумлаҳои мураккаб, саҳеҳии фикр ин масъулияти ҷиддию пурмашақати р ӯзноманигор аст дар назди шунаванда, хонанда ва тамошогар. Мо суханро аз баҳри дигарон мег ӯем ва ба ҳамин хотир Худованд ба мо имкони гуфтан ва навиштан додааст. Бале, аввал овоз, сухан пайдо гашту баъд васоити тасвири он ҳарфҳо (алифбо). Аз ҳамин имкони азалӣ ҳар кас ҳар хел истифода менамояд. Баъзеҳо вожаҳоро ҳар тавре, ки хоҳанд, ба забон мегиранд, менависанд аз ин р ӯ ғалатҳои фаҳш имр ӯз дар нашрияҳо, асарҳои бадеӣ, китобу маҷм ӯаҳои илмӣ зиёд вомех ӯранд. Мутаассифона, ҳар кадоми мо ҳам нависанда, муҳаррир, муҳаррири нашрия, матбуот, телевизион ва радио ин ғалатҳоро мебинему чашм меп ӯшем, ки ин авфнопазир аст. Инро чун беэҳтиромӣ, нописандӣ ба ганҷи ноёби ниёгон – забони модарӣ маънидод кардан мумкин аст.
Дар айни замон, ки нақши воситаҳои хабаррасони оммавӣ дар таълиму тарбияи мардум назаррас гаштааст, покизагии забони он, пешниҳоди дурусту риояи меъёрҳои забон дар гуфтаҳои ровиёни радиою телевизиону нашрияҳо хеле зарур аст. Хушбахтона, ҳоло забони ахбори омма як андоза беҳтар гаштаву р ӯзноманигорон, ровиён бо забони шевову равон мақсадашонро ба самъи бинандаю шунавандаю хонанда мерасонад. Бо вуҷуди ин ҳоло ҳам сари масъалаи забони расонаҳои хабарӣ, аз ҷумла, ҳангоми истифодаи бисёр вожа, таркибҳо ва усулу тарзи баёни муаллифон андеша мебояд. Хабарнигор, муаллифи барнома роҷеъ ба масъалае, ки сокинони як кишварро ба ташвиш овардааст – норасоии барқ, газ, бунёди неругоҳҳо, таъмини ҷои кор, касодии истеҳсолот бетаваҷҷуҳ, хунсардона, бемақсад асар менависад. Агар ҳар як вожа марбут ба масоили мазкур санҷида, пухта, фаҳмо ва бо далелҳои р ӯшан ифода гарданд, ба шунаванда фараҳ мебахшад, чароғаки умед дар қалби онҳо медурахшад.
Дар тайи чанд соли охир аз файзи соҳибистиқлолии кишвар дар бораи донистани забони давлатӣ ва риояи меъёрҳои он пешниҳодҳои хубе иброз мегарданд. Ҳамчунин дар ҷаласаву симпозиумҳо ҳам ин маънӣ хуб матраҳ мегардад. Аммо ин ҳама ба талаботи амалӣ шудани Қонуни ҶТ «Дар барои забон» пурра ҷавобг ӯ нестанд. Мо бояд барои он талош варзем, ки забони воситаҳои хабарии омма дуруст, фаҳмо, фасеҳу равон бошад, зеро агар дар ҷаласаҳо, семинарҳо, нишастҳо 50 – 500 нафар ширкат дошта бошанд, теъдоди шунаванда, тамошогар, хонанда аз ин ҳам зиёд – миллионҳо нафарро ташкил медиҳад. Аз ин р ӯ масъулияти суханг ӯ, р ӯзноманигор назди мардум ва давлат хеле калон аст.
Саволи «Забони матбуот бояд чӣ гуна бошад?» танҳо имр ӯз ба миён наомадааст ва танҳо хоси р ӯзномаҳои тоҷикӣ набудааст. Тақрибан ҳамин марҳилаи инкишоф ва замони баҳсу мунозираҳои илмиро матбуоти Эрон низ аз сар гузаронидааст. Муаллифи рисолаи «Садонокҳо дар забони форсӣ» Шамсулмулук Мусоҳиб вазъи забони баъзе нашрияҳои даҳсолаҳо пеш Эронро таҳлилу таҳқиқ намуда, сабаби камаҳамият ва дар байни муштариён беэътибор гардидани р ӯзномаҳои ҷудогонаро дар мушкилбаёнӣ ва саҳлангориҳои р ӯзноманигорон дидааст. Ба андешаи ӯ, ганҷи ягона пеша кардани услуби соданависӣ аст, – менависад устод Б.Камолиддинов дар «Сухан аз баҳри дигарон г ӯянд» (Душанбе, 2011, саҳ.7) ва иқтибосеро аз ин олим меорад: «Соданависӣ чист?» Ва ҷавоб мег ӯяд: «Баёни расо ва ҷумлаҳои к ӯтоҳ ва калимаҳои осон ва маънус (ба ҳамдигар унс гирифта, шинос). Беҳтари калом каломе аст, ки омиёна ва пеши по уфтодааст ва на арабӣ ва номаънус».
Аксар вақт мебинӣ, ки суханвар ба каломи шево, осону дақиқ эътибор надода, намоишкорона ё тақлидкорона ба лафзпардозӣ оғоз менамояд.Бо пешрафти зиндагӣ тарзи ифодаи калимаҳо дигар мешаванд, маънои нав мегиранд, хоҳ – нохоҳ мо аз истифодаи калимаҳои к ӯҳна даст мекашем, баъзе қолабҳои ифодаю таҳияю таҳрири анъанавию таърихӣ корношоям мешаванд, ки ин табиист.
Айни замон ровиён, суханг ӯёни барномаҳои телевизион, радио ибораҳоро бо хости худ тағйир медиҳанд. Масалан, «Мехоҳам дониста бошам, ки…», «Мо ба барнома шоири ҷавон Расулиро даъват кардаем, то аз бобати китоби наваш суҳбате дошта бошем.» Бояд ин тавр гуфт: «Мехоҳем суол кунем…» ва «Мо ба барнома шоири ҷавон Расулиро даъват кардем, то …суҳбат кунем».
Забони имр ӯзаи мо маҳсули заҳмати мардуми маърифатпарвару бофарҳанги тоҷик аст, ки аз радду бадалҳои таърих гузашта дар ҳаводиси зиндагӣ пойдор монда, то ба мо расидааст. Бо шарофати соҳибистиқлолии кишварамон имр ӯз забони ниёгонамон чун як рукни муқаддаси миллӣ мақоми давлатӣ гирифт. Таҷрибаҳои солҳои охир гувоҳи онанд, ки масъалаи мураккабӣ ва гуногунсабкии расонаҳои хабарӣ боз ҳам печидатар ва мушкилтар мегардад. Ба назари мо, танҳо бо роҳандозии барномаи муназзаму фарогир дар ҳамбастагӣ бо ниҳодҳои давлатии масъули забон, кормандони ВХО ҳаллу фасли ин қазия имкон дораду халос.
 Масъалаҳои дигаре, ки ташвишовар аст, ба номи шаҳрҳо, к ӯҳҳо, дарёҳо, деҳот илова кардани баъзе вожаҳо мебошад. Масалан, «Хатлонзамин», «Эронзамин», «Раштонзамин» ва ғайра мег ӯянд. Дар гуфторҳои радио, телевизион, нашрияҳо ба чунин ҷумлаҳо тез – тез дучор меоем: Чун пой бар хоки Раштонзамин ниҳод, вуҷудашро фараҳмандӣ фаро гирифт. Меҳмонони аз хоки Хатлонзамин омадаро сокинони Суғдзамин самимона пешвоз гирифтанд. К ӯлобшаҳр р ӯз то р ӯз ободтар мегардад.
Дар ин калимаҳои мураккаб вожаи замин, шаҳр зиёдатӣ аст, маънӣ, агар зарур бошад, пеш аз номҳо вожаи «замин» бояд истифода бигардад.Дар ҷумлаи аввал, «вожаи хок» ба «Хатлонзамин» ночаспон аст, зеро агар вожаи фоил замин аст, пас бо «хок» ҳаммаъно аст.
 Аз пошх ӯрии давлати абарқудрати ш ӯроҳо СССР зиёда аз 28 сол сипарӣ мегардад. Мисли Иттиҳоди мазкур – империяҳои абарқудрати бисёре аз саҳнаи сиёсат рафтанд, чун Ҳахоманишиён, Кушониён, Саффориён, Тоҳириён, Бармакиён, Темуриён ва ҳоказо ва имр ӯз дар шакли нав, бо номи нав, дар ҳудудҳои пештари маъмурию ҷуғрофӣ ҳокимият надоранд, пас онҳоро собиқ гуфтан нашояд, Иттиҳоди ш ӯравӣ аз он ҷумла аст. Мисол: Ба соҳаи пахтакорӣ дар замони собиқ Иттиҳоди Ш ӯравӣ диққати ҳамаҷониба медоданд. Кишвари мо 30 – 40 сол пеш ба ҳайати собиқ Ш ӯравӣ шомил буд.
Дар ин ҷумла истифодаи ибораи «Иттиҳоди Ш ӯравӣ» ҷоиз аст. Кишварҳои собиқи ҳайати Ш ӯравӣ айни замон ҳама мустақил гаштаанд. Мақсади г ӯянда шарҳи ҳолати ҷумҳурӣ дар гузашта аст.
Дигар вожаи арабӣ, ки ғалат истифода мешавад, шакли ҷамъбандии модда – мавод мебошад. Аммо аксар вақт он ҳатто дар шакли маводҳо навишта мешавад. Мисол, «Дар мактаб барои пешравии кори таълиму тарбия бисёр маводҳо намерасанд», «Агар маводҳои сохтмонӣ сари вақт пайдо мешуданд, иншоотҳои ба нақша гирифта дар муҳлати пешбинишуда ба истифода дода мешуданд». Дар ҷумлаи аввал «маводҳо», дар ҷумлаи дуюм «иншоотҳо» нодуруст корбаст гардидаанд. Мебоист ба ҷойи «маводҳо – номг ӯӣ», – масолеҳ истифода мегашт. Ҳамчунин ба ҷойи вожаи «сохтмонӣ» «сохтмон» гуфтан ба маврид аст. Дар «Фарҳанги забони тоҷикӣ» (Москва, с.1969, саҳ.606) вожаи модда чунин шарҳ ёфтааст: Модда вожаи арабӣ буда, маънои зайл дорад:

1. материя, чиз.     
2. моҳият, асл.
Аҷсом аз модда ва сурат мураккабанд.
Ибни Сино
З – ин тасаввур, ки модда сувар аст,
Бо сувар нисбаташ қарибтар аст.
Бедил
3. мавз ӯъ, матлаб материалҳои доир ба матлабе.
Гуфтам…Аҷаб моддае ба даст андохтӣ ва ӯро расвои олам сохтӣ, панҷоҳ қитъа аз барои сараш ва панҷоҳи он барои дигар мураттаб гардид! (Восифӣ)
Моддаи таърих, як ё якчанд калимае, ки агар адади ҳарфҳои он ҷамъбаст шавад, ададе ҳосил мегардад, ки соли воқеаро мефаҳмонад, масалан, дар байти зерин:
Таърихи вафоти Хоҷа Исмат,
Ҳар кас ки шунид, гуфт; «Таммат».
Ин ҷо моддаи таърих калимаи «таммат» аст, ки дар ҳисоби абҷад адади 880 – ро ифода мекунад (т – 400, м – 40, м-40, т – 400) ва ин соли вафоти Исмати Бухороист (1476).
Дар ҳамин фарҳанг дар бобати вожаи мавод чунин навишта шудааст: мавод арабӣ, ҷамъи модда 11 моддат.
Маводи ин фитнаҳо мунқатеъ гардондам. (Авфӣ) Маводи хилоф ва низоъ дар ҷомеи муомилат аз миёни ҷумҳури халоиқ мунҳасим ва муртафеъ гардад. («Ҷомеъ – ут – таворих»). Расм арабӣ – одат, урфу одат, расм, таомул. Масалан, аз р ӯи одат, урфу одатҳоро риоя кардан, дар одати касе, шакли ҷамъи он маросим мебошад.Дар ин кор маросими тарбият ба ҷой оварӣ – (Авфӣ). Иғмози эшон аз иқомати ин маросим ва қиём бад – ин шароит ҷуз инҳироф набувад.
«Аҳлоқи Носирӣ»
Баъзан «расм» бо шакли «русум» низ ҷамъбандӣ мешавад. Аз чӣ сабаб бошад, ҳам вожаи мавод, ҳам маросим, солҳои охир боз дар шак – ли дукарата ҷамъбандӣ мешаванд. Ҳатто ин саҳв дар навиштаҳои ҳуҷҷатҳои ҳукуматӣ низ роҳ ёфтааст: Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи танзими анъана ва ҷашну маросимҳо».
Ҳан ӯз 7 декабри соли 1988 донишмандони тоҷик Р. Амонов, Р. Fаффоров бо унвони «Дар забон чӣ каҷравиҳо мавҷуд аст?» мақолае чоп карда, дар мавриди ба кор бурдани «луғатҳои к ӯҳна ва номашҳур» ва роҳёбии лаҳҷаҳои маҳаллӣ дар забони адабӣ изҳори ақида карданд, ки ба забони адабӣ унсурҳои маҳаллӣ ва омиёнаи маҳз роҳ меёбанд: Аз тарафи дигар, дар мавриди ифодаи фикр забон бо муодил ва муродифҳои худ зиндаву қавист, дар фазои чунин камолоти зиёд имконияти ифодаи фикр дар забон васеъ мегардад. Азбаски забони адабии тоҷик ҳамеша рушд меёбад, муаллифон истифодаи унсурҳои к ӯҳнаро амри ногузир ва муфид дониста, андеша доранд, ки бад – ин васила таъсири забони адабии хаттӣ ба забони гуфтуг ӯӣ зиёд гаштаву фосилаи тафриқавии байни онҳо камтар мешавад. Ин ақида хеле ҷолиб аст. Аммо муаллифон то ба охир дар ақидаи хеш устувор намемонанд, менависанд: «Барои ноил шудан ба ин матлаб (яъне боло бурдани савияи маданӣ ва нутқи шифоҳии мардум) шарт нест, ки дар тақлиди ҳамсояҳои ҳамзабон калимоти номашҳури арабӣ, форсиҳои қадим, (?) воситаҳои архаистии грамматикӣ(?) ва монанди онҳоро фаровон истифода барем…. Ин қабил унсурҳои луғавӣ забони адабиро душворфаҳм ва мураккаб намуда, ба наздик шудани забони зиндаи гуфтуг ӯӣ ва адабӣ (?) халал мерасонанд. Дар ин асос мо бар чунин ақидаем, ки бидуни зарурат пайравӣ кардан ба тарзи нигоришоти ҳамсояҳои ҳамзабон, дар тақлид ба онҳо кор фармудани калимаву таркибҳои номашҳур, ки дар забони мо ба ҷойи онҳо луғатҳои тоҷикӣ ё арабиҳои маълуму фаҳмо истифода мешаванд, салоҳ нест». Барои тасдиқи гуфтаҳояшон иддао доранд, ки аз баҳри истифодаи калимаи «меҳан» гузаштан даркор, ба ҷойи он калимаи «Ватан» – ро ба кор мебояд бурд, дар ин радиф калимаҳои утоқ, пахш, акс (нашр), зуғол (ангишт) – ро низ нозарур меҳисобиданд. Ҳол он ки дар «Фарҳанги забони тоҷикӣ» шеърҳои зиёде аз осори Фирдавсӣ, Саъдӣ, Лоҳутӣ бо истифодаи вожаи “меҳан” чун далел оварда шудаанд. Ин к ӯшишҳо дар солҳои 20 – уми асри XX ба мақсади сода кардани забон баҳонае беш набуд ва ба равиши грамматикаи анъанавии забони адабӣ нуқсонҳои дағал шомил гаштанд, гаравиш, тақлид ба забони тоҷикони ба туркӣ олуда, бо дастгирии роҳбарони вақт авҷ гирифт, дар ин росто андешаҳои устод Айнӣ, ки мехост, дар раванди забонсозӣ забони тоҷикони к ӯҳистон дар мадди аввал ба эътибор гирифта шавад, истисно гашт. «Шаклҳои ҷумлаи саволӣ бо мӣ, ду бор ҷамъ бастани афъол аз қабили «раветон», «кунетон», «гиретон» ва ғайра, аз байн бурдани пешоянди би дар афъол: «бирав», «бигир», «бих ӯр», аз байн бурдани ҷонишинҳои пайваста аз қабили «гуфтамтон», «гуфтамашон» ва ғ., ки аз муҳимтарин аркони ҷумлаи форсӣ – тоҷикӣ мебошанд, авҷ гирифт.
Дар охири ҷумла бекор кардани бандакҳои хабарии – ам, – ӣ, – аст, – ем, – ед, – анд ва ба шакли думбурида даромадани хабар. Масалан: ту одам? (ӣ) ман одам (ам) , Вай муаллим? Ҳа, вай муаллим. Не, вай муаллим не. Ҳа, муаллим ман, ё дар телефон Ман Толиб – ман . Аз радио мег ӯянд: Ин ҷооо Душанбеее. дар сурате, ки дар забони тоҷикиву форсӣ ҳатман «Ин ҷо Душанбе аст» менависад О. Исломӣ дар мақолааш «Ҳам дар наъл, ҳам дар пошна» (Асрори Ҳофиз, Душанбе, Матбуот. 2014, саҳ. 65).
Устод Айнӣ ба ом ӯзишу корбарии лаҳҷаҳои к ӯҳистониён даъват карда, менависад: «Ба фикри ман мерасад, ҳеҷ фурсат нагузаронида, дар Самарқанд, ки ба к ӯҳистони тоҷикон наздик аст ва маркази маданият ба шумор меравад, ин курс кушода шавад. Дар ин курс аз Фалғар, Мастчоҳ ва соири к ӯҳистон ва деҳоти тоҷикон толибилмон бирасанд… Дар шаҳри Самарқанд як забони тоҷикӣ маъмул аст, ин забон бо узбакӣ махлут буда, ба таъбири буқаламун сазовор аст, чунончи, мег ӯянд: «Аробаро қушӣ карда биёр», «буғулӣ карда монд», «иқилӣ карда рафт». Албатта, ин забонро ҳеҷ тоҷик қабул нахоҳад кард. Забони шаҳри Ӯротеппа ва Хуҷанд, агарчи аз забони тоҷикии шаҳри Самарқанд қадре софтар аст, аз таъсири ӯзбакӣ ва ихтилофоти луғати одатҳои ӯзбакӣ холӣ нест. Бинобар ин, моро зарур аст, ки дар китобҳои мактабии тоҷикон забони к ӯҳистони тоҷикро қабул кунем. Забони к ӯҳистони тоҷик, забони форсии сода (соф), аз такалуфоти эронӣ холӣ, аз луғати арабии ношуниданӣ хилт наёфта ва бо сарфу наҳви форсӣ мувофиқ аст. (Шуълаи инқилоб, солу моҳ саҳ. 253 – 264).
Дар «Фарҳанги форсии имр ӯз» маънии вожаи «ғалла» чунин шарҳ ёфтааст: «номи умумии донаҳои гиёҳии тираи гандумиён (монанди гандум, ҷав, биринҷ, арзан ва ғайраҳо)», аммо айни замон баъзе қаламбадастони «навовар» – и р ӯзномаву маҷалла ва афроди дигар дар суханрониҳошон ин вожаи содаи форсиро ба таври худ «такмил» дода ба он пасванди – гӣ ва калимаи дона – ро илова месозанд, ки ҳеҷ зарурате ба он нест, аз мантиқ дур аст. Чи тавре аз шарҳи вожа дидем, маънии дона дар вожаи мазкур нуҳуфтааст. Чун ғалла гуфтем, мо ашёеро тасаввур мекунем, ки аз донаҳо иборат аст. Ғалла исми ҷомеъ аст, фарогири донагиҳое чун гандум, ҷав, мош, наск ва ғ. Ҳамин беэътиноӣ дар калимасозии ноҷо дар вожаҳои ҳосилнокӣ, даромаднокӣ, мевагӣ, боронгарӣ, селхезӣ, вафогӣ ва хоказо ба чашм мерасанд.
1. Зеро нархи маводи кишоварзӣ аз ҷумла ғалладонагиҳо нисбати порсол як маротиба зиёд шудааст. (Озодагон 06 – 06 – 2012. № 22).
2. Агар диққат дода бошед моҳи равон дар бозор бештар мевагии паст ва ё норасид фур ӯхта мешуд. (Фараж. № 34. 22. – 06 – 2012).
3. Бар асари боронгарии шадид оби дарёи канори шаҳри К ӯлоб боло шуда, шаҳрро зери об гузошт. (Торномаи Радиои Озодӣ. 7 – 06 – 2010).
4. Хоку гиле, ки селхезӣ бо худ овардааст, имкони ҳаракати мошинҳоро номумкин кардааст. (Торномаи Радиои Озодӣ. 7 – 05 – 2010).
5. Даромаднокии Эйлл ду баробар зиёд шуд. (Миллат. 25 – 04 – 2012 № 7).
6. Умр ба ин хуршеди ҳунари тоҷик вафогӣ накард… (Миллат 25 – 04 – 2012, № 7). (Мисолҳо аз мақолаи Қ. Рустам «Афзудаҳои нолозим». Нигоҳ, 4 – 05 – 2015 пешниҳод гаштанд.)
Дар ҷумлаи якум ба ҷои ғалладонагӣ ғалла, дар ҷумлаи дуюм ба ҷои мевагӣ мева, дар ҷумлаи сеюм ба ҷои боронгарӣ борон, дар ҷумлаи чорум ба ҷои селхезӣ сел, дар ҷумлаи панҷум ба ҷои даромаднокӣ даромад, дар ҷумлаи шашум ба ҷои вафогӣ вафо гуфтан равон ва дуруст аст.
Дигар вожае, ки аксар вақт нодуруст гуфтаву навишта мешавад, «хабар» аст, ки шакли ҷамъбандии арабиаш «ахбор» аст. Аммо бисёр вақтҳо ба он боз чанд пасванди ҷамъсоз илова менамоянд: ахбор – от, ахбор – от – ҳо. Ҳамин бетаваҷҷуҳӣ дар вожаи маълум – от – ҳо, ҳисоб – от – ҳо, адаби – ёт – ҳо, риво – ёт – ҳо, ҷузъи – ёт – ҳо, ғазал – и – ёт – ҳо, мушкил – от – ҳо низ ба чашм мерасад. Дигар вожаҳои мушкилфаҳми араб, аз ҷумлаи иртибот, мусташриқ, ибтикор, иқтишод, ағлаб, муҳосамат, таҳриқ, тарвиҷ, ҳифозат, муқаттоъ, иштиҳор, мутамоил, мунташир, мусадамат, таҳриб, инфиҷор, минҷумла, мустақар, мустахар, нисвон мебошанд. Дигар саҳв дар истифодаи ҷамъбандии бемавриди арабӣ аст. Мисол:ба ҷойи минтақаҳо манотиқҳо, ба ҷойи мактабҳо – макотибҳо мег ӯянд, ки хатост. Шакли ҷамъи ин калимаҳо ҳам нодуруст аст: равобитҳо, навоҳиҳо, авохирҳо, қавоидҳо, захоирҳо, манобеъҳо ва ҳоказо. Ба андешаи мо, ин вожаҳо дар шакли ҷамъбандии тоҷикӣ истифода шаванд, беҳтар аст: Мисолҳо: ноҳияҳо ҷумҳуриҳо, имтиёзҳо ва ҳоказо. Баъзан аз тарафи ровиён ҳангоми суҳбатҳои телевизионӣ ва навиштан р ӯзноманигорон ба номҳо худсарона вожаи нодаркор илова мекунанд: Масалан, ба ҷои Ҳофизи Шерозӣ – бобои Ҳофиз ба ҷойи Аб ӯалӣ ибни Сино – Пури Сино менависанд, ё Носири Хусрави Қубодиёниро Шоҳносир баъзан Шоҳносири Хусрав, Мир Саид Алии Ҳамадониро Ҳазрати Амирҷон ном мебаранд.
Дигар саҳвҳо дар истифодаи номи к ӯчаҳо мушоҳида мегардад. Аз тариқи радиои «Ватан» эълоне пахш мегардад, ки анҷоми он чунин садо медиҳад: Суроғаи мо к ӯчаи Пушкина. Суроғаи мо – к ӯчаи Ғафурова, к ӯчаи Федина, ки нишонаи бесаводӣ аст.
Агар мақсад ба забон гирифтани номи ашхоси маъруф аст, пас «Суроғаи мо к ӯчаи ба номи Пушкин», «Суроғаи мо к ӯчаи ба номи Бобоҷон Ғафуров» гуфтан зарур аст. Аксар вақт номҳои шаҳру навоҳӣ, маҳаллаҳо низ нодуруст навиштаву хонда мешаванд. Мисол: Вазъи корҳои ободонӣ дар к ӯчаҳои У.Хайём, Ҳ. Шерозӣ, С. Шерозӣ ва У. Зоконӣ, Маҳаллаи Хуҷандӣ хуб ҷараён дорад. Сокинони ноҳияи А.Фирдавсӣ дар маъракаи ниҳолшинонӣ ширкати фаъол доштанд. Пахтакорони ноҳияи С. А. Ҳамадонӣ низ аз иҷрои нақшаи ҳосилғундорӣ мужда расониданд.
Номҳоро бо ин тарз к ӯтоҳ кардан нашояд, хуб мешуд ё Умари Хайём, Убайди Зоконӣ, Абулқосими Фирдавсӣ, Саъдии Шерозӣ ва Сайид Алии Ҳамадонӣ, Камоли Хуҷандӣ ё Маҳастии Хуҷандӣ биг ӯему бинависем. Аммо ин навишта ҳам ноқис аст, зеро дар адабиёт чанд олиму адиби зодаи Шерози Эрон аст, чун Ҳофиз, Саъдӣ ва чанд нафар бо тахаллуси Ҷомӣ аст: Абдурраҳмони Ҷомӣ, Аҳмади Ҷомӣ, чанд нафар зодаи Хуҷанду Хатлон. Ба андешаи мо, дар ҳолати навиштани як ҳарфи аввали ном, масалан А. Ҷомӣ хонанда, шунаванда намедонад, ки гап дар бораи кадоме аз Ҷомӣ ва кадом Шерозӣ: Саъдӣ ё Ҳофиз меравад?
Бинобар ин номи шахсони таърихиро пурра навиштан даркор аст. Баъзан ба номҳои адибону олимон калимаҳои зиёдатӣ ҳамроҳ мекунанд, ки боиси халалдор шудани маънои вожаҳо мегардад.Гоҳе ду пешоянд паси ҳам ё паҳлуи ҳам меоянд, ки боиси содиршавии хатои услубӣ мегардад. Масалан: Бо ба Россия рафтани ҷавонони кишвар масъалаи ба ҷои кор таъминкунии аҳолӣ ҳал намешавад. Ӯ пеш аз ба ҷудошавӣ ариза додан чунин шартҳо гузошта буд.
Ин ҷумларо метавон чунин ислоҳ кард: Ӯ то ҷудошавӣ ариза додаву шартҳо гузошта буд.
Айни ҳол таркибҳои душворфаҳм дар гуфтору навиштори расонаҳои хабарӣ зиёд истифода мешаванд. Масалан, ҳадс задан, орзуву ҳавас чашидан, ба сар бурдан, тамиз кардан.1. Мисолҳо: Ҳар як ҷавон чашидани орзуву ҳаваси гаштанро дорад. 2. Ӯ чанд сол пеш Тоҷикистонро тарк гуфта, дар Амрико ба сар мебарад. 3. Фаррош ҳар саҳар саҳни коргоҳро р ӯбу чин карда, тамйиз мекунад. Дар ҷумла 2 чиро ба сар бурдани ӯ маълум нест.
Дар луғат тамйиз кардан ба ду маъно омадааст: 1. фарқ кардани сара аз носара, нек аз бад.2. солимфикрӣ, ақлу ҳуш, боодобу оқил будан.
Дар барномаҳои телевизионӣ иштибоҳи услубӣ низ зиёд ба чашм мерасанд: Мисол: Нависандаи амрикоӣ аввалин касе буд, ки ақидаи секунҷаи бермудиро пеш мебарорад. (ТВ «Сафина», 24.04.2009).
Г ӯштингири тоҷик Олим Зиёев соҳиби медали тиллоӣ гардид, ин сеюмин медали тиллоии ӯ буд. (ТВ «Ҷаҳоннамо», 22.02.2009).
Дар як рекламаи дар бобати табобатгоҳи чинӣ чунин сухан моҳҳои дароз садо медиҳад. Муолиҷаест, ки натиҷаи мусбии онро вақт исбот кардааст. (Шабакаи аввал, 2014 с.).
Дар ҷумлаҳои боло «секунҷаи Бермуд», «медали тилло», «натиҷаи мусбат» бояд навишт. Баъзан табобати чинӣ – ро ровиёни ТВТ ва ТВС табобати чиноӣ мег ӯянд, ки нодуруст аст. Баъзан шореҳи варзиш мег ӯяд: «Бисёр бозии ҳассос аст ин бозӣ». Саҳв ин ҷо дар истифодаи вожаи «ҳассос» аст, он хоси мавҷуди зиндаи соҳиби ҳис аст, на аз бозӣ ҳамчунин калимаи «бозӣ» такрори бемавқеъ аст. Дар ҷумлаи «Бинобар сабаби номусоидии обу ҳаво кишти пахта т ӯл кашид», «бинобар сабаби» дар ҷумла саҳеҳ нест, мебояд нависем «бино бар» ё «ба сабаби» ва маънии ҷумла халалдор намешавад.

Аслан, урфу одат, суннатҳо, пероҳандорӣ, таомҳо, аркони меъморӣ ва чанд ҷузъиёту куллиёт равиши миллӣ доранд, вале мебинем, ки дар овезаи пештоқи биное сабт шудааст: «Ошхонаи миллӣ»; сухан агар инҷо аз тарҳи бино биравад, пас он хоси аврупоӣ аст. Мебояд навишт: ошхонаи таомҳои миллӣ ё «таомҳои миллӣ». Милликунонии иншоот, мардумӣ кунонидани замин, об, ганҷҳои табии мартабаанд, ки бо қарори вижаи Ҳукуматҳо муайян мешаванд. Масалан, Китобхонаи миллӣ, Осорхонаи миллӣ ва ғайраҳо.
Дигар ҳолати ногувор, ғашовар дар навиштаҳои электронии лавҳаву овезаҳост. Шабона мабодо аз к ӯчаву хиёбонҳои пойтахт ва дигар шаҳру навоҳӣ гузар кунем, беихтиёр чашмамон ба чароғакҳои люменатсионӣ меафтад, ки аз онҳо шакли ҳарфҳоро сохтаанд, хеле зебову муҷалло, диққатрабову боиси ҳусну шукуҳи иншоот гаштаанд. Боиси таассуф аст, шабона аз саҳлангории масъулони ободонӣ қисме аз ҷузъиёти калима ва ибора дар намегирад. Дар нагирифтани баъзе ҳарфҳо маънои вожаву ибораро халалдор ва табъро хира месозад. Ба ҷои дорухона – орухона (дар маҳаллаи «Гипрозем»), «ушфур ӯшон» (дар маҳаллаи 33), «итобхона», «крхна» ба ҷойи китобхона ва корхона ва садҳо далели дигар дар дигар навиштаҳои электронӣ. Ба ақидаи мо шаҳр дар шаб ҳам шаҳр аст. Меҳмонон, мусофирони дохиливу хориҷӣ сайру гашт мекунанд, ба дорухона бираванд ё ба орухона?
Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҷаласа бахшида ба Р ӯзи забон аз ноқисии маводи фарҳанги забони тоҷикӣ, дигар луғатҳо изҳори нигаронӣ кард, ки хеле саривақтӣ ва барҷой аст. Масалан, аз «Фарҳанги забони тоҷикӣ» вожаи «аллакай»-ро наёфтам. Шояд баъди паж ӯҳиш маълум бигардад, ки боз чи қадар вожаҳо аз саҳифаҳои фарҳангҳо берун мондаанд?
Баъзан менависанд: нархи молҳо арзон шуданд; ҳол он ки нарх мол нест, ки арзон шавад ё қимат, он паст меравад ё боло. Вожаи температура – ҳарорат аст, маънои ҳарорат гармӣ аст. Гоҳо муаллифон менависанду ровиён мег ӯянд: Ҳарорати ҳаво дар шабонар ӯзи оянда 2 дараҷа хунук мешавад. Дар чунин ҳолат истифодаи вожаи «дамо» ба мақсад аст, «дамои ҳаво», «дамои бадан». Ба ҷойи термограф – дамосанҷ.
Баъзан дар истифодаи вожаи «мусиқӣ» низ бетаваҷҷуҳӣ ба чашм мерасад. Мег ӯянд ё менависанд: ӯ як мусиқӣ навохт. Дарвоқеъ мусиқӣ илм аст. Бояд навишт: ӯ як оҳанг навохт. Вожаҳои намуд, намо – шакли зоҳирии ҳар чиз аст. Баъзан менависанд: намуди хатти арабӣ, намудҳои дарахтон, дар чунин ҳолат навъҳои навъи хатти арабӣ, навъҳои дарахтон.
Дар кулли барномаҳои фарҳангии радио ва телевизион, р ӯзномаву маҷаллаҳо бо ибораи «истеъдодҳои ҷавон» вомех ӯрем. Вожаи мазкур маънои лаёқат, қобилият, салоҳият гуфтан аст. Яъне, мумкин нафаре истеъдод, лаёқат, салоҳият дошта бошад, вале ровиёну муаллифони мо мег ӯянду менависанд. Дар меҳмонии мо истеъдоди ҷавон ҳузур дорад. Ӯ бояд биг ӯяд: Дар меҳмонии мо соҳибистеъдоди ҷавон ҳузур дорад. Дар истифодаи ин вожа, ки аз забони русист мо тақлидкорем. Намедонем, ки дар забони русӣ ин вожа ду маъно дорад: яке истеъдод, дигаре маҷозан соҳибистеъдод. Ин тарзи истифодаи калимаву ибораҳо дар китоби устоди зиндаёд М. Шакурӣ «Ҳар сухан ҷоеву ҳар нукта маконе дорад», интикод шудааст.
Хамчунон пешниҳод мекунам, ки дар замоне, ки иттилоот ба таври бемисл афзун шудан аст, маълум аз тариқи шабакаҳои иҷтимоӣ, интернет, китобу маҷалла, р ӯзномаҳо фурсати ом ӯзиш барои насли ҷавони кишвар тангӣ мекунад. Ба ҷои ом ӯзишу кашфиёти бамисли илмҳои гуногуни техникӣ толибилмон фурсати ками забоном ӯзӣ, ба дунболи аломату ҳарфҳо давиданро доранд, яъне алифборо ба қадри з ӯррас осонфаҳму сода бояд кард. Яке аз ин роҳҳо ба андешаи банда баромадан аз баҳри чор ҳарфи йотбарсар ю, я, ё, е мебошад, зеро бе истифодаи онҳо низ маънои калимаҳо фаҳмоанд. Масалан, ба ҷойи Ёвон – Йовон, Ғаюр – Ғайур, Ёқуб – Йоқуб.
Ҳарф як навъ техника – василаи баррасикунандаи маъност, агар дастрасу фаҳмо, сода бошад хубтар аст. Ба андешаи банда, калкаи воситаҳои ахбори омма аз русӣ средство массовой информации ноқис аст. Ин ибора дар забони русӣ ҳадафманд мебошад. Аммо дар забони тоҷикӣ не. Ба он монанд аст, ки мег ӯем «олотҳои санг», «техникаи пахта», «воситаҳои бор» дар чунин ибораҳо мақсади г ӯянда маълум нест. Пас бояд бинависем воситаҳои хабаррасон ё расонаҳои хабарӣ, олотҳои сангтарошӣ, достезкунӣ, ордкунӣ, собунбарорӣ, техникаи пахтатозакунӣ, борбарӣ, боркашонӣ ва ғайра.

«ТУНДУР» ВА «НУҚТА»

Чи тавре ки зикр шуд дар бобати истифодаи мафҳуму ифодаҳои куҳнаву нав ихтилофӣ назар ба назар мерасад, ин бесарусомониҳо боиси ғалатфаҳмию ғалатнависиҳо мешавад, вожаҳои сирф тоҷикӣ чун вожаи забони бегона фаҳмида мешавад. Барои далел вожаи «тан ӯр»-ро меоварем, ки чун лавҳа назди нуқтаҳои хизматрасонӣ ба чашм мерасад: танд ӯр, тандуркабоб, тандурӣ, самб ӯсаи тандурӣ, нони тандурӣ, мурғи тандурӣ. Айни замон вожаи мазкур чун шакли вайроншудаи туркии «тандир» фаҳмида мешавад, ки аз ду реша иборат аст: «тун» – оташдон, «дур» – (тур) – ба монанди.
Вожаи мазкур 3000 сол пеш дар забони аккадӣ дар шакли «тинуру» дар забони оромӣ «таноуру», дар арманӣ «танир», дар гурҷӣ «тонэ» чун авастоии «танур» оро пайдост аст, ки дар забони паҳлавӣ шакли «танур»-ро гирифтааст. Ба ақидаи доктори илми филология Ҳасан Султон (Адабиёт ва санъат; 15.12.2016, №50) вожаи «тан ӯр» дар забони ибрӣ ва арабӣ ҳам бо ташдиди «нун» ба шакли «тан ӯр» мавриди истифода қарор дошта, дар Қуръони Шариф ду бор дар ояти 40 – сураи Ҳуд ва ояти 27 – сураи Муъминун он ҷо ки ҳадиси т ӯфони Н ӯҳ меравад, корбаст шудааст. Ин вожа дар забонҳои қирғизию қазоқӣ ва озарию ӯзбекӣ шакли «тандир», дар туркманӣ «тамдир», ӯйғурӣ «тунур», ҳиндӣ ва уду «тандур» дорад.
Ба ин гуфтаҳои олими муҳтарам ҳамфикр ҳастем, зеро вожаи мазкур дар навиштаҳои олимону адибони классикии мо хеле фаровон истода шудааст. Аз ҷумла дар «Торихи Бухоро»-и Наршахӣ омадааст: «Ва фармуда буд, то се р ӯз боз тан ӯр тафтонида буданд, ба наздики он тан ӯр рафт ва ҷома берун кард ва хештанро дар тан ӯр андохт». Муаллиф барҳақ дар мақола овардааст, ки вожаи «тезтайёр», ки дар овезаҳо ба чашм мерасад хеле содалавҳона ба сифати муодили фаронсавии «бистро» истифода мешавад, ки аз соли 1880 инҷониб пайдо шудааст ва маънои «таъомхонаи саридастӣ»-ро дорад. Мо ҳам пешниҳоди устод Ҳасан Султон ва Рустами Ваҳҳобро дар бораи ба ҷойи ифодаи мафҳуми «бистро» корбаст шудани «ғизои саридастӣ»-ро ҷонибдорем. Ҳамчунин андешаҳои ӯ дар бораи ивази ибораҳои «фур ӯши дискҳо», «фур ӯши пардаҳо», «шустуш ӯи мошинҳо» бо истифодаи пасванди ҷамъбандии « – ҳо», «нони самарқандӣ», «сихкабоби хуҷандӣ», «масолеҳи сохтмонӣ» бе истифодаи пасванди ҷамъбандии « – ҳо» ва пасванди мансубияти « – ӣ» мувофиқи матлаб мешуморем.
Вақтҳои охир дар лавҳу овезаҳо ибораҳои зерин ба чашм мерасанд: «нуқтаи таъмири пойафзол», «нуқтаи шустуш ӯи мошин ва қолин», «нуқтаи фур ӯши с ӯзишворӣ» («НФС») бо андешаи мо истифодаи вожаи «нуқта» дар ин гуна ибораҳо зурур нест, дар шакли «шустуш ӯи мошин ва қолин», «фур ӯши с ӯзишворӣ» ва ҳоказо низ мақсад возеҳи р ӯшан аст.

«АТИҚА» АСТ Ё «АНТИҚА»
Антиқа ё ба шакли атиқӣ, низ навишта мешавад, вожаи арабӣаст, асл «атиқа» ба аст, маъно куҳан бостонӣ-ро дорад, бо таъсири г ӯишу навишти русӣ ба ин вожа ҳарфи «н»-ро афзудаанду «античный» пайдо гашт.
Фуромадан, фуровардан – тахфифшудаи феълҳои “фуруд овардан”, “фуруд омадан” мебошанд.
«ДУРАФШ», «ДИРАФШ» – КАДОМЕ ДУРУСТ?

Дар “Фарҳанги забони паҳлавӣ” чунин маъно дорад: драфш – байрақ, ливо, «драфшидан» – 1.Мавҷ задан такон хурдан, ларзидан. 2. Дурахшидан (7.158). Дар «Ғиёс-ул-луғот» омадааст: «Дурафш – порчаи қумоши сег ӯша, ки ба зарф мунаққаш карда, ба сари алам банданд. ва чун маънии дурафшидан ларзидан аст, инро низ дурафш аз он г ӯянд, ки аз бод меларзад. Ва олотест, ки бад-он дар чарм сурох кунанд, ки онро ба ҳиндӣ сугалӣ гуянд. Дар луғоти «Сироҷ», «Рашидӣ» ва чанд луғати дигар навишта шудааст, ки бо фатҳи сонӣ (яъне дирафш) олоте, ба маънии алам ва нишони лашкар аст. Дар «Фарҳанги Муин» маънии «дирафш» – байрақ, алам, аломат, рояти (сипоҳ), ф ӯтае, ки дар р ӯзи ҷанг дар болои дастори худ печанд, омадааст.

Буризода Қурбонали Бозор, н.и.т., дотсент
Директори МД. «Агентии миллии Созмони байналмилалии рақамгузории стандарти китоб - Хонаи китоби Точикистон»

Баҳодиҳии муҳтаво: 
5
Баҳои миёна: 5 (2 овоз)

Нуриддини Амриддин - «Забони тоҷикӣ», «Ганҷи якто», «Забони модар»

Ҳайати тадорукот's picture
Ношир: Ҳайати тадорукот Санаи интишор: 30 Август, 2019 - 11:19
Нуриддин Амриддин
Ба озмуни «Забон – пояи миллат»


Забони тоҷикӣ
Ай бақои ҷисму ҷони мо, забони тоҷикӣ,
Давлату ному нишони мо, забони тоҷикӣ.

Себи ширини Самарқандию қанди порсӣ
Шаҳд дар кому даҳони мо, забони тоҷикӣ.

Бо «Авасто», «Занд»-у «Позанд»-у бузургони Аҷам
Сад ҷаҳоне дар ҷаҳони мо забони тоҷикӣ.

Гаштаи болонишин дар минбару тахти баланд,
Офтоби осмони мо, забони тоҷикӣ.

Эътибори миллати моро ба дунё бурдаӣ,
Ифтихору шаъну шони мо, забони тоҷикӣ.

Шири поки модарӣ ҷо гашта дар шарёни мо,
Шираи кому забони мо, забони тоҷикӣ.

Тоҷике то ҳаст дар дунё, бимонӣ ҷовидон,
Ай шукуҳи ҷовидони мо, забони тоҷикӣ.

*****
Забони тоҷикӣ
То забони тоҷикӣ барҷост, тоҷик зинда аст,
То бувад як тоҷике лафзи дарӣ поянда аст.
Дар сари гаҳвора гӯяд алла то як модаре,
Лафзи гавҳарбори модар чашмаи зоянда аст.

Мешавад бо шири модар ҷой он дар мағзи ҷон,
Метаровад ҳамчу чашма аз лаби пиру ҷавон.
Ормони миллати моро ба дунё мебарад,
Парзанон аз лаб ба лабҳо, аз карон то бар карон.

Ҳар ҳиҷову ҳарфи онро моми тоҷик асрҳо
Кишт дар дилҳо ба мисли дони гандум мекунад.
Шираи ҷонбахшу пандомӯзи қанди порсӣ
Ҳамчу шаҳди ноб ширин коми мардум мекунад.

Дурру гавҳар мешавад ҳарфу каломи тоҷикӣ,
То ба олам мебарад назму низоми тоҷикӣ.
Рӯдакӣ афсунгарӣ бо шеъру девон мекунад,
Ифтихори тоҷикии мо ба номи тоҷикӣ.

Аз Халиҷи Форс то Ҳинду ба Чин алфози мо
Мебарад шеъру сухан, овозаю овози мо.
Номи тоҷикро ба гетӣ мебарад бо боли худ,
Мояи иқболу бахту шаҳпари парвози мо.

Ганҷи мову давлати мо, шуҳрату ному нишон,
Дар Самарқанду Бухоро, Балху Чочу Бомиён.
Дар Хуросони Бузургу дар Варорӯди куҳан
Ҳалқаи пайванд мегардад миёни тоҷикон.

*****
Ганҷи якто
Шаҳду қандӣ ба коми ҷони мо,
Як ҷаҳони ту дар ҷаҳони мо,
Давлату ганҷи ҷовидони мо,
Ай забони биҳиштии тоҷик!

Ёдгоре ту аз ниёгонӣ,
Лафзи ширини шеъру дастонӣ,
Дар сарири сухан ту султонӣ,
Ай забони биҳиштии тоҷик!

Порсиро ту дурри дарёӣ,
Ҳам дариро ту ганҷи яктоӣ,
Шӯҳра гашта ба рӯи дунёӣ,
Ай забони биҳиштии тоҷик!

Лафз не, баҳри ҳикмату пандӣ,
Ҳамчу модар азизу дилбандӣ,
Оламеро ба ҳам ту пайвандӣ,
Ай забони биҳиштии тоҷик!

Мазҳари номи мо, нишони мо,
Гулшани сабзи бехазони мо,
Ояи меҳр дар забони мо,
Ай забони биҳиштии тоҷик!

Шуҳрату ифтихори миллат ту,
Шаъну шону виқори миллат ту,
Рӯҳи поку мадори миллат ту,
Ай забони биҳиштии тоҷик!
Ай забони биҳиштии тоҷик!

*****
Забони модар
Сарчашмаи зиндагӣ забони Модар,
Ин лафзи гуҳаррези равони Модар.
Ҷо дар лабу ҷисму ҷони мо гардида
Ҳар ҳарфу ҳиҷои ҷовидони Модар.

Пайванди равони мо забони Модар,
Бар реша тавони мо забони Модар.
Дар олами пуртазоди пуршебу фароз
Аз умр нишони мо забони Модар.

Ин шева, ки атри мушку анбар дорад,
Шаҳду шакари забони Модар дорад.
Дар Ҳинду Хуросону Варорӯди куҳан
Сад шукр, барои хеш минбар дорад.

Чун шаҳду шакар лафзи дарӣ ширин аст,
Гулқанди каломи модарӣ ширин аст.
Бо ҳикмату панди Рӯдакӣ шуҳраи даҳр
Бо шираи шеъри Анварӣ ширин аст.

Як қитъаи гулфишон забони Модар,
Як хиттаи ҷовидон забони Модар.
Як олами шуҳрату нишони тоҷик,
Як парчами парфишон забони Модар.


Нуриддини Амриддин
шаҳри Ваҳдат
Баҳодиҳии муҳтаво: 
4
Баҳои миёна: 3.5 (2 овоз)

РАВАНДҲОИ ТАЪСИРПАЗИРИИ ЗАБОН ВА ҲИФЗИ АСОЛАТИ ОН. Дар ҳошияи Паёми Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон

Ҳайати тадорукот's picture
Ношир: Ҳайати тадорукот Санаи интишор: 17 Январ, 2019 - 11:55
РАВАНДҲОИ ТАЪСИРПАЗИРИИ ЗАБОН ВА ҲИФЗИ АСОЛАТИ ОН. Дар ҳошияи Паёми Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон

ДУШАНБЕ, 25.01.2019 /АМИТ «Ховар»/. Паёми Пешвои миллат пойдевори асосии ҳифзи асолати арзишҳои миллӣ ва суннату фарҳанги волои ниёгон,  сарчашмаи илҳоми ватандорию ватандўстӣ ва ҳувияти миллӣ буда, ҳамасола моро аз арҷгузорӣ ба муқаддасоти миллӣ, бузургдошти анъанаҳои гузаштагон ва гиромӣ доштани забони давлатӣ  дар замони гирудорҳои фарҳангӣ ва омезиши тамаддунҳо ҳушдор месозад. Ин матлабро муовини раиси Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, номзади илмҳои филология Саодатшо МАТРОБИЁН зимни мусоҳиба ба хабарнигори АМИТ «Ховар» Мавҷуда АНВАРӢ баён дошт.

АМИТ «Ховар»: Раванди ҷаҳонишавӣ, ки дар баробари ҷанбаҳои мусбати худ оқибатҳои ҳузнангез ҳам ба бор дорад,  ба забони давлатӣ низ бетаъсир намемонад. Дар робита ба ин Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми навбатии худ ба такягоҳу посдорони асосии забони модарӣ  таъкид намуданд, ки барои поку беолоиш нигоҳ доштани забони тоҷикӣ кўшиш карда, одоби муошират ва суханвариро омўзонанд. Дар ин таъкид кадом масъалаҳои муҳим пешорўйи мо, соҳибзабонон гузошта мешавад?

Саодатшо Матробиён: Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми навбатии худ ба такягоҳу посдорони асосии забони модарӣ  таъкид карданд, ки «бонувону модарони мо бояд, муҳимтар аз ҳама, барои поку беолоиш нигоҳ доштани забони тоҷикӣ, ки мо онро маъмулан забони модарӣ меномем, кўшиш карда, ба наслҳои оянда одоби муошират ва суханвариро бо ин забони ширину шоирона омўзонанд».




 Дар ин таъкид ду масъалаи муҳим, якум- поку беолоиш нигоҳ доштани забони тоҷикӣ, дуюм-ба наслҳои оянда омўзонидани одоби муошират ва суханварӣ ба соҳибзабонон таъкид шудааст.

Масъалаи аввал, ки ба ҳифзи забони давлатӣ марбут аст, хеле  нозуку ҳассос буда, ба раванди инкишофи ҷомеа алоқамандии сахт дорад. Маҳз ҳамин раванди ташаккули ҷомеа  ба забон таъсир расонида, худ ду раванд-таҳаввули забон ва таназзули забонро ба вуҷуд меоварад.  Раванди таҳаввули забон дар асоси қонуну қоидаҳои рушду ташаккули забон ба амал меояд, ки ба инкишофи дохилии забон марбут аст.

Аз ин рў, ин раванд ҳазорсолаҳоро дар бар мегирад, ки забон аз нигоҳи грамматикӣ ва фонетикӣ тағйир ёбад. Тағйир ёфтани забон дар асоси қоидаҳои дохилии худ ин амри табиӣ аст. Бинобар ин, раванди мазкур осебпазир нест. Забони тоҷикӣ дар тўли таърих се давраро аз сар гузаронидааст, яъне се маротиба он шакли грамматикиву овоии худро дигар намудааст, аммо аз байн нарафтааст. Раванди таназзули забон бевосита ба забон аз берун таъсир расонида, боиси аз байн рафтани забон мегардад.  Раванди аввал, агар омили рушди забон гардад, раванди дуюм сабаби асосии аз саҳифаи таърих нест  шудани забон мебошад.

Раванди охир ба ду самти муҳим- ҷомеа ва хонавода риштаи пайвандӣ дорад. Самтҳои зикршуда таъсири экстролингвистӣ дошта, забонро ё ҳифз мекунанд ва ё ба таназзули он сабабгори асосӣ мешаванд. Дар тамоми қишри ҷомеа истифодаи забон мавқеи махсус дорад. Агар забон дар ҷомеа мақоми худро наёбад, он ба забони хонаводагӣ табдил меёбад, аммо ин маънои аз байн рафтани забонро надорад. Танҳо истифодаи забон маҳдуд мегардад.

Забони тоҷикӣ дар ҷомеаи мо мақоми хоси худ – мақоми давлатӣ дорад. Аз ҷониби дигар, дар ҷомеаи мо сиёсати давлат дар самти забон оқилона ба роҳ монда шудааст. Санадҳои меъёрии ҳуқуқие, ки Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи забон қабул кардааст, ҳифзи забони давлатӣ ва дигар забонҳои ҳудуди ҷумҳуриро таъмин менамоянд. Аз ҳама муҳим, таваҷҷуҳ ва алоқамандии бевоситаи Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон нисбат ба забон мебошад.   Аз ин рў, бо дили пур метавон гуфт, ки забони давлатӣ ва дигар забонҳо дар ҷомеаи мо пуштибону ғамхори худро доранд. Гузашта аз ин, Сарвари давлат дар яке аз суханрониҳояшон барҳақ фармудаанд: «Забони модарӣ сарвати бебаҳои миллат ва давлат буда, дар ҳифзи асолати забони нобу шоиронаи тоҷикӣ бояд тамоми аъзои ҷомеа ғамхор ва саҳмгузор бошанд».

АМИТ «Ховар»: Имрўзҳо забони технологияи муосир ҳамчун забони абарқудрат монеаи рушди дигар забонҳо гардида истодааст. Забони тоҷикӣ низ дар ҳамин гирудор қарор дорад ва дар ин ҳолат кадом қувва метавонад раҳобахши забони мо бошад?  

Саодатшо Матробиён: Ҷомеаи имрўз бо суръати баланд рушд карда, забони технологияи муосир ҳамчун забони абарқудрат монеаи рушди дигар забонҳо мегардад, ки таъсири он имрўз назарногир аст, вале идомаи ин раванд хатарзо буда, натиҷаи таассуфоварро пайгир аст. Дар ин ҳолат, танҳо забоне  раҳо меёбад, ки ҳамқадами забони  технология бошад. Забони тоҷикӣ дар ҳамин гирудор қарор дорад. Қувваи бузурги зиёиёне, ки ба забони тоҷикӣ ҳамчун забони давлатӣ ва миллӣ арҷ гузошта, онро волотар аз дигар забонҳо медонанд, метавонад раҳобахши забони мо бошад.

Раванди иқтибосгирӣ дар забон амри воқеӣ аст ва он яке аз заминаҳои рушди таркиби луғавии забон аст. Забони тоҷикӣ дар тўли мавҷудияти чандинҳазорсолаи худ аз забонҳои зиёде иқтибос гирифтааст, ки онҳо танҳо қабати вожагони забонро ғанӣ гардонидаанд. Аммо «ҳар чи аз ҳад бигзарад, расво шавад», яъне дар баробари иқтибосгирӣ «коргоҳи калимасозӣ»-и забон набояд аз фаъолият монад. Забони адабии тоҷикӣ имрўз ба ҳамин ҳолат дучор шудааст. Вожаҳои иқтибосӣ ба таври бутун ба забон ворид шуда, соҳибзабонон онҳоро дар ҳамон шакл истифода мебаранд.

Дар забон қабати аз ҳама иқтибоспазир исм аст, вале дар забони тоҷикӣ дигар ҳиссаҳои нутқ ҳам иқтибос (хусусан аз забони арабӣ) пазируфтаанд. Раванди арабигароӣ дар забони тоҷикӣ садсолаҳо ҳанўз идома дорад ва ин ба он оварда расонидааст, ки бо дарназардошти вожаҳои китобӣ 64 фоизи таркиби луғавии забонамонро имрўз  калимаҳои арабӣ ташкил медиҳанд.  Танҳо унсурҳои устувори  грамматикии забони тоҷикӣ ва шеваҳои зиндаи он имкон намедиҳанд, ки забон аз байн равад.

Масъалаи дигаре, ки ба ҷомеа иртибот дорад, ин тарғиби дурусти истифодаи воҳидҳои асосии забон мебошанд. Таблиғгарони асосии забон дар ҷомеа ВАО мебошанд. ВАО чун оинаи забонанд, ки акси онро омма мебинад ва чӣ гунае ки пешниҳод гардад, ҳамон тавр онро қабул мекунад. Ҳатто назар ба ҳазорон китобҳои илмию бадеие, ки муҳаққиқону адибон таълиф  менамоянд, барои омма забони ВАО дастрастар аст. Дар ин маврид ҳолати забони тоҷикӣ нигаронкунанда мебошад. Ҳамин ҳолат дар забони матни китобҳои дарсиву асарҳои тарҷумашуда низ ба назар мерасад, ки таъсири онҳо бевосита ба гўяндагон зиёд аст.

Забонро гўянда – соҳибзабон зинда медорад.  Агар забони соҳибзабон коҳиш ёбад, ин ба кам шудани умри забон мерасад. Устод Айнӣ зикр карда буд, ки «зотан хатои забонӣ бемории гузаранда аст» ва дар тақвият ба ҳамин гуфтаҳо М. Шакурӣ  дар мавриди тарҷумаи китобҳо таъкид мекунад: «Дар ҳақиқат, хатое, ки тарҷумоне ё қаламдасте аз беаҳамиятӣ ё  камсаводӣ содир мекунад, мумкин аст, пас аз андак муддат чунон интишор ёбад, ки баъзе хушсаводтарин зиёиён ҳам аз он бехабар монда, мубталои он мегарданд».

АМИТ «Ховар»: Дар поку беолоиш нигоҳ доштани забони тоҷикӣ рисолати модарону бонувон аз чӣ иборат аст ва нигаҳдору муҳофизи асосии забон  кӣ аст?

Саодатшо Матробиён: Самти дигаре, ки дар ҳифзи асолати забон дар сафи пеш қарор дорад ва ба раванди таназзули забон ҳамеша монеа эҷод карда метавонад, ин хонавода  мебошад. Дар ҳолати беэътиноӣ ва беаҳамиятии сутунҳои асосии хонавода – падару модар забон коста мегардад, асолати худро гум мекунад ва ҳатто аз истифода мебарояд.

Бо кадом забоне, ки дар хонавода бо кўдакон гап зананд, мақоми ҳамон забон дар хонавода устувор гашта, забони аслии кўдак маҳсуб мегардад. Агар он забони ғайр бошад, дар дили кўдаке, ки насли ояндаи миллат аст, бедор намудани ҳувияти миллӣ хеле душвор мегардад. Бо таваҷҷуҳ ба ҳамин масъала, Пешвои миллат ба бонувону модарон муроҷиат карда, поку беолоиш нигоҳ доштани забони тоҷикиро аз онҳо тақозо доранд.

Нигаҳдору муҳофизи асосии забон насли хурдсол мебошад. То замоне, ки насли хурдсоли мо бо забони тоҷикӣ сухан гўянд, забон зиндаю ҷовид мемонад. Дар робита ба ҳамин, дараҷаи хатарҳои нобудшавӣ ё худ таназзули  забонҳоро дар асоси  таҳлилҳои ЮНЕСКО дида мебароем:

    Бехавф – забоне, ки аз насл ба насл истифода шуда, интиқоли он байни  наслҳо  халалдор нагаштааст;
    Коҳида –  забоне, ки бо он қисми зиёди кўдакон гуфтугў мекунанд, аммо истифодаи он метавонад маҳдуд бошад (масалан, бо он забон танҳо дар доираи хонаводагӣ гуфтугў намоянд);
    Таҳдиди хатардошта –  забоне, ки  барои кўдакон ҳамчун забони модарӣ омўзонида намешавад;
    Хатари ҷиддӣ дошта – забоне, ки танҳо аз ҷониби насли калонсол истифода мешавад ва барои падару модар фаҳмо аст, аммо барои кўдакон нофаҳмо ва онро дар муошират истифода намебаранд;
    Дар дами нобудшавӣ – забоне, ки соҳиби хурдтарини он калонсолон мебошанд, вале  онҳо ҳам  онро қисман ва гоҳҳо истифода мебаранд.
    Нобудшуда – забоне, ки дигар мавриди истифода нест.

Хушбахтона, аз рўйи таҳлилҳои вазъи забонҳо ва дараҷабандии онҳо забони тоҷикӣ дар дараҷаи аввал қарор дорад. Ҳеҷ як раванде наметавонад ба забон таъсир расонад, агар соҳибони бедордилу арҷгузори содиқ дошта бошад. Рисолати модарону бонувон имрўз дар назди миллату Ватан поку беолоиш нигоҳ доштани забони модарӣ – забони тоҷикист. Барҳақ Пешвои миллат мегӯянд: «Донистани забони модарӣ эҳтиром ба миллат ва гузаштаи хеш мебошад… Онро ҳамчун муқаддасоти миллӣ бояд ҳифз кард»

Баҳодиҳии муҳтаво: 
5
Баҳои миёна: 5 (2 овоз)

Вазъи меъёрҳои забони адабии тоҷикӣ дар сурудҳои муосир

Ҳайати тадорукот's picture
Ношир: Ҳайати тадорукот Санаи интишор: 18 Декабр, 2018 - 11:26
Вазъи меъёрҳои забони адабии тоҷикӣ дар сурудҳои муосир

Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон 6-уми декабри соли 2018 дар мавзӯи “Вазъи меъёрҳои забони адабии тоҷикӣ дар сурудҳои муосир” дар ҳамкорӣ бо Вазорати фарҳанги Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Кумитаи телевизион ва радиои назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон бо сарояндагон вохӯрӣ баргузор намуд, ки дар он зиёда аз 60 нафар намояндагони вазорату идораҳо, сарояндагону ҳунармандон ва намояндагони воситаҳои ахбори омма иштирок доштанд.
Вохӯрии мазкур ба яке аз масъалаҳое, ки дар ташаккули фарҳангу санъати тоҷик муҳим арзёбӣ мегардад, яъне риоя ва танзими меъёрҳои забони адабӣ дар сурудҳои муосири тоҷик, бахшида шуда буд.
Ёдовар бояд шуд, ки вазъи матни суруди бархе аз сарояндагон аз ҷониби аҳли нишаст, алалхусус, Г. Шарофзода – раиси Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, С. Назарзода – узви Ҳайати мушовараи Кумита, Камолиддинов Б. – устоди Донишгоҳи миллии Тоҷикистон, Муҳтарам Ҳотам – адиб, узви Иттифоқи нависандагони Тоҷикистон ва дигарон мавриди муҳокима ва баррасӣ қарор гирифт.
Дар суханронӣ Г. Шарофзода – раиси Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, ёдовар шуданд, ки бо мусиқӣ хондани шеъру сурудҳо аз ҷониби сарояндагон бояд меъёрҳои забони адабӣ риоя шуда, ҳангоми хондани ашъори шоирон ҷаззобии сухани шоир ва меъёрҳои савтиёти забони адабии тоҷикӣ ба назар гирифта шавад.

Баҳодиҳии муҳтаво: 
5
Баҳои миёна: 5 (2 овоз)

Паёми табрикотии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба муносибати Рӯзи Парчами давлатӣ

Ҳайати тадорукот's picture
Ношир: Ҳайати тадорукот Санаи интишор: 23 Ноябр, 2018 - 10:55
Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон

Ҳамватанони азиз!

Ҳар сол бисту чоруми ноябр дар кишвари соҳибистиқлоли мо Рӯзи Парчами давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷашн гирифта мешавад.

Ба ифтихори ин ҷашни фархунда ҳамаи шуморо самимона табрик гуфта, орзуманди он ҳастам, ки Парчами давлатии мо дар фазои орому осудаи мамлакат ҳамеша роҳнамову роҳкушои мардуми шарафмандамон ба сӯи ояндаи неку осуда бошад.

Рӯзи парчами давлатӣ имсол дар рӯзҳои ба истифода додани агрегати якуми нерӯгоҳи барқи обии “Роғун”, яъне рӯйдоди воқеан таърихӣ дар ҳаёти мардуми Тоҷикистон таҷлил мегардад.

Сокинони заҳматқарину созандаи мо ба ин дастоварди бузург таҳти парчами парафшони давлати соҳибистиқлоламон ноил гардиданд ва ин иншооти бузурги асрро бо дарки баланди масъулияти ватандорӣ ва умед ба фардои боз ҳам ободу пешрафтаи ватани азизамон бунёд карда истодаанд.

Парчам аз рӯзи қабули он дар радифи Нишони давлатӣ ва Суруди миллӣ ба сифати рамзи давлати соҳибихтиёри тоҷикон ба сарвати муқаддаси маънавии ҷомеаи мо табдил ёфта, хурду бузург ба он бо муҳаббату садоқат нисбат ба Ватан ва давлати миллии худ арҷ мегузоранд.

Эҳтиром ба Парчами давлатӣ ифодаи эҳсоси муҳаббату садоқати ҳар як фарди Ватан нисбат ба давлатдории миллӣ буда, мардуми шарифи Тоҷикистон зери ливои давлати худ дар ҳамаи соҳаҳо садоқатмандона заҳмат мекашанд.

Халқи тоҷик аз замонҳои хеле қадим то даврони навин ба суннати парчамдорӣ арҷи хосса мегузорад ва ин амалро беҳтарин нишонаи ҳувияти миллӣ ва нангу номуси ватандорӣ мешуморад.

Ойини парчамдории мо ба сифати пайвандгари наслҳо умри ҷовидонӣ дорад ва бо хусусиятҳои хоси худ яке аз омилҳои муҳимтарини иттиҳоду сарҷамъии халқи тоҷик ва ваҳдату ҳамдигарфаҳмии сокинони мамлакат мебошад.

Дар замони соҳибистиқлолӣ парафшон гардидани баландтарин Парчами давлатӣ дар пойтахти мамлакатамон – шаҳри Душанбе идомаи суннати қадимаи парчамдории халқамон ба ҳисоб меравад.

Ҳамзамон бо ин, барафрохта шудани Парчами давлатӣ дар маркази вилоятҳо ва шаҳру ноҳияҳои мамлакат аз таҳким ёфтани ҳувияти миллӣ, арҷгузорӣ ба рамзҳову арзишҳои миллӣ ва ойину суннатҳои давлатдории халқамон дар гӯшаву канораҳои гуногуни кишварамон гувоҳӣ медиҳад.

Ҳар як фарди кишвар бо эҳтироми Парчами давлати худ эҳсоси ватандориву ватандӯстӣ, худшиносиву худогоҳии миллӣ ва фарҳангсозу соҳибтамаддун будани халқи хешро собит мекунад. Зеро дар он рӯҳи ниёгони некном, далериву матонат ва орзуву омоли мардуми куҳанбунёди мо инъикос шудаанд.

Воқеан, парчам дар замони соҳибистиқлолӣ тавонист, ки ваҳдату ягонагӣ, ҳисси баланди миллӣ, нангу номуси ватандорӣ, инсондӯстиву фарҳансолорӣ ва саъю талоши созандагии мардуми сарбаланди тоҷикро таҷассум намояд ва ормону орзуҳои деринаи халқамонро дубора зинда гардонад.

Бинобар ин, мо бояд Парчами давлатиро мисли аҷдоди худ ҳамчун рамзи ҷовидонии давлатдории миллӣ ҳифз кунем, рӯҳу ҷони худро бо он пайванд созем ва дар ҳама ҳолат барои ҳимояи манфиатҳои давлату миллати хеш таҳти ин ливои зафар сарҷамъ бошем.

Итминон дорам, ки кулли мардуми бонангу номуси тоҷик бо азму талоши созанда ва бо парафшонии Парчами давлати соҳибистиқлоли худ минбаъд низ барои ба як мулки пешрафта табдил додани Тоҷикистони маҳбубамон саҳми арзандаи худро мегузоранд.

Бори дигар Рӯзи Парчами давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистонро ба тамоми ҳамватанонамон самимона табрик мегӯям, ба ҳар хонадони тоҷик иқболу саодат, файзу баракат ва ба кишвари маҳбубамон сулҳу ваҳдати ҷовидонии миллӣ орзу менамоям!

Баҳодиҳии муҳтаво: 
5
Баҳои миёна: 5 (2 овоз)

Фарҳанги ҷойномҳои миллӣ

Ношир: Мусовиров З. В. Санаи интишор: 25 Октябр, 2018 - 15:12
Фарҳанги ҷойномҳои миллӣ - Кумитаи забон

Бо мақсади танзими дурусти корбурди ҷойномҳо дар ҳудуди кишвар «Фарҳанги ҷойномҳои миллӣ» таҳия гардиданд. Фарҳанги мазкур аз ду қисм иборат мебошад.
Дар қисмати аввали китоб номи деҳаҳои кунунии Тоҷикистон шарҳу тафсир ёфтаанд. Дар қисмати дуввум таҳти унвони «тавсияномҳо» номҳо дар асоси сарчашмаҳои илмӣ ва таърихӣ ҷамъовари гардида пешниҳод шудаанд. Ин қисмат барои ивази номҳои ғайримеъёрӣ истифода хоҳад шуд.
Мавриди тазакур аст, ки барои таҳияи «Фарҳанги ҷойномҳои миллӣ» дар Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон гурӯҳи босалоҳият иборат аз мутахассисони забоншинос, ба хусус ҷойномшиносҳо (топонимшиносҳо) иборат аз 14 нафар (Бобоназаров Б., Исмоилов Ш., Матробиён С., Маҳдаҷонов О., Мирбобоев А., Мирзоев С., Муҳтарам Ҳотам, Назарзода С., Офаридаев Н., Рустами Ваҳҳоб, Ҳомидов Д., Тӯраев Б., Шарофзода Г., Шодиев Р., Зулфониён Р.,) мутахассисони забоншинос ҷалб шуда буданд.
Гурӯҳи мазкур дар муддати ду моҳ номи мавзеъҳои мавҷудаи Тоҷикистонро, ки аз ҷониби мутахассисони Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷамъоварӣ шуда буданд, мавриди таҳлили илмӣ ва баррасӣ қарор дода, дар такя бо маъхазҳои илмӣ номҳоро тафсир намудаанд.
Баъд аз анҷоми кор фарҳанги мазкур ба вазорату идораҳои дахлдор, инчунин, олимони бонуфузи ҷумҳурӣ барои тақриз пешниҳод гардид, Муқарризон баъзе нуқсонҳои фарҳангиро барои ислоҳ пешниҳод намуданд. Сипас, гурӯҳи корӣ дар муддати 10 рӯз эродҳои Муқарризонро омӯхта, бо пазируфтани эродҳои қобили қабул фарҳангро ислоҳ намудаанд.
Инак « Фарҳанги ҷойномҳои миллӣ » ҳамчун як фарҳанги мукаммал омода шудааст ва аз ҷониби Кумитаи забон рӯзҳои наздик нашр карда мешавад.

Баҳодиҳии муҳтаво: 
5
Баҳои миёна: 5 (2 овоз)

Номҳои тоҷикона таблиғ мешаванд

Ҳайати тадорукот's picture
Ношир: Ҳайати тадорукот Санаи интишор: 4 Июл, 2018 - 17:40
«Феҳристи номҳои миллии тоҷикӣ»

     Аз қабули қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи “Феҳристи номҳои миллии тоҷикӣ” ҳамагӣ 2 сол сипарӣ шуд. Дар ин муддати кӯтоҳ теъдоди номҳои зебою дилчаспи тоҷикона дар байни аҳолии кишвар хеле рӯ ба афзоиш ниҳод. Аксарияти падару модарон номи кӯдакони хешро бо риояи талаботи Феҳрист интихоб карда, ба ҳусни ҷигарбандонашон зебоии дигар зам намуданд. Фаъолияти мақомоти сабти асноди ҳолатҳои шаҳрвандӣ оид ба номгузории миллӣ низ тибқи қарори мазкур ба роҳ монда шуд.
     Бо вуҷуди дастовардҳои забонӣ, ки симои миллии моро ифода менамоянд, мушоҳидаҳо маълум месозанд, ки китоби “Феҳристи номҳои миллии тоҷикӣ” ҳанӯз ба дастури рӯйимизии ҳамаи кормандони соҳаи сабти асноди ҳолатҳои шаҳрвандӣ табдил наёфта, дастраси аксар хонаводаҳо нагаштааст. Зикр бояд кард, ки номҳои ба Феҳрист воридгардида, ҳадди охирин набуда, дар асоси он тағйиру иловаҳо пешкаши аҳолии кишвар мешавад.
     Ин ва дигар масъалҳои марбут ба иҷрои қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи “Феҳристи номҳои миллии тоҷикӣ” дар семинар-машварати кормандони Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон бо иштироки намояндагони масъули идораҳои сабти асноди ҳолатҳои шаҳрвандии ҷумҳурӣ, шуъбаҳои шиносномадиҳӣ, муассисаҳои таълимӣ ва падару модарон мавриди баррасӣ қарор гирифтанд.
     Ба семинар-машварат раиси Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон Г. Шарофзода ифтитоҳ бахшида, ба иштирокдорони ҷамъомад барои ҳамкориҳои пайваста бо Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар роҳи татбиқи муқаррароти Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи забони давлати Ҷумҳурии Тоҷикистон”, татбиқи сиёсати давлату ҳукумати ҷумҳурӣ дар бораи забони давлатӣ изҳори сипос намуд.
     Ҳамзамон, муовини раиси Кумита С. Матробиён дар мавзӯи “Риояи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ ҳангоми бақайдгирӣ ва номгузорӣ ба кӯдакон” ва сардори шуъбаи танзими истилоҳот Зулфониён Р. дар мавзӯи "Таҳлили сабти ному насаб дар бахшҳои САҲШ-и шаҳру ноҳияҳои кишвар" маърӯза карданд. Перомуни маърӯзаҳо баҳсу мунозираи иштирокдорони семинар-машварат сурат гирифт.

Баҳодиҳии муҳтаво: 
5
Баҳои миёна: 5 (2 овоз)

Фарҳанги ҷойномҳои миллӣ

Ношир: Меҳмон (тасдиқнашуда) Санаи интишор: 25 Октябр, 2018 - 15:10

Бо мақсади танзими дурусти корбурди ҷойномҳо дар ҳудуди кишвар «Фарҳанги ҷойномҳои миллӣ» таҳия гардиданд. Фарҳанги мазкур аз ду қисм иборат мебошад.
Дар қисмати аввали китоб номи деҳаҳои кунунии Тоҷикистон шарҳу тафсир ёфтаанд. Дар қисмати дуввум таҳти унвони «тавсияномҳо» номҳо дар асоси сарчашмаҳои илмӣ ва таърихӣ ҷамъовари гардида пешниҳод шудаанд. Ин қисмат барои ивази номҳои ғайримеъёрӣ истифода хоҳад шуд.
Мавриди тазакур аст, ки барои таҳияи «Фарҳанги ҷойномҳои миллӣ» дар Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон гурӯҳи босалоҳият иборат аз мутахассисони забоншинос, ба хусус ҷойномшиносҳо (топонимшиносҳо) иборат аз 14 нафар (Бобоназаров Б., Исмоилов Ш., Матробиён С., Маҳдаҷонов О., Мирбобоев А., Мирзоев С., Муҳтарам Ҳотам, Назарзода С., Офаридаев Н., Рустами Ваҳҳоб, Ҳомидов Д., Тӯраев Б., Шарофзода Г., Шодиев Р., Зулфониён Р.,) мутахассисони забоншинос ҷалб шуда буданд.
Гурӯҳи мазкур дар муддати ду моҳ номи мавзеъҳои мавҷудаи Тоҷикистонро, ки аз ҷониби мутахассисони Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷамъоварӣ шуда буданд, мавриди таҳлили илмӣ ва баррасӣ қарор дода, дар такя бо маъхазҳои илмӣ номҳоро тафсир намудаанд.
Баъд аз анҷоми кор фарҳанги мазкур ба вазорату идораҳои дахлдор, инчунин, олимони бонуфузи ҷумҳурӣ барои тақриз пешниҳод гардид, Муқарризон баъзе нуқсонҳои фарҳангиро барои ислоҳ пешниҳод намуданд. Сипас, гурӯҳи корӣ дар муддати 10 рӯз эродҳои Муқарризонро омӯхта, бо пазируфтани эродҳои қобили қабул фарҳангро ислоҳ намудаанд.
Инак « Фарҳанги ҷойномҳои миллӣ » ҳамчун як фарҳанги мукаммал омода шудааст ва аз ҷониби Кумитаи забон рӯзҳои наздик нашр карда мешавад.

Баҳодиҳии муҳтаво: 
2
Баҳои миёна: 2 (1 овоз)

Address - Адрес – Нишонӣ – Суроға

Ҳайати тадорукот's picture
Ношир: Ҳайати тадорукот Санаи интишор: 1 Ноябр, 2017 - 19:27

The term “суроғ” is a Tajik-Farsi term, which is a loanword from Turkic language, and this term in old dictionaries regarding the history of appearance has a meaning of “суроғ” or “سراغ” or “information”, “searching”, “exploration” etc. In dirrerent encyclopedias the term “суроғ” has the following meanings: searching, finding; waiting; sign, track, information, news etc. The term “суроғ” in the above meanings was used in writings of Khozik, Sayido, Savdo, Jomi, Bedil and some other outstanding writers.

 In the «Dehhudo» dictionary, the term «суроғ» or «سراغ» has the following meaning: «Суроғ» - footprint of a person or others; this term is also was used as footprint, request, search, find, get and give. (Onandroj, Giyos, Ul-Lugot). In Turkic language the term “сӯроғ” or “ سوراغ” has a meaning of searching or researching, sign, information or news; in other words it has a meaning of delegence (Giyos, Ul-Lugot)».

Dehhudo also explain the verb structure of “суроғ” term: суроғ додан - нишон додан - show; суроғ доштан — огоҳӣ доштан - warn; суроғ кардан — нишон ёфтан - find, огоҳӣ ёфтан - inquire; суроғ гирифтан — хабар пурсидан - get information, бохабар шудан - be informed (Dehhudo. Dictionary. Teheran, 1998; can be used as a reference to Tajik Spelling Dictionary, Moscow, 1969; Tajik to Russian Dictionary. Dushanbe, 2006; Complete Tajik Spelling Dictionary. Dushanbe, 2011.)

The comment from «Farsi Dictionary - Amid» can also be referenced for “суроғ” term: «суроғ - sign and mark, footprint; ask about someone’s location or place; follow someone; looking for someone; суроғ гирифтан - to find someone, ask someone’s location from others» (Farsi Dictionary by Amid. Teheran, 1387).

In Uzbek language this term is used as “so‘roq” or “сӯроқ” or “سوراق” and has the following meaning: 1. Ask, Inquire; 2. (As a legal term) interrogation, to asl from the accused about the fault; 3. Request, questionnaire. This term in Uzbek language is also used in the following meanings: бесӯроқ — бидуни пурсиш - without request, бидуни иҷозат - without permission; сӯроқламоқ — пурсуҷӯ кардан - ask questions; сӯроқсиз — бидуни рухсат - without access; бидуни бозпурсӣ - without inquiry. (Uzbek to Farsi Dictionary. Muham Khalim Yorkin, Shafikha Yorkin. Teheran, 1386).

Today in Tajik language the term “address” is used as «нишонӣ» and «суроға». Адрес - Address (in French - adresse < addresser has a meaning of «ирсол додан - transfer, send») in other languages in has different meaning, as well as the main meaning of «place or location of building or someones living place». (Big Dictionary of Foreign Words. Moscow, 2007).

The international term “адрес” started to be used in Tajik language by the means of Russian language starting at 20s in ХХ Century and is still well known term in the country. Even the term “адрес” or “address” in Tajik language (as well as in Farsi - ādres) and other former Soviet Union counties was a single term, did not have other equivalents and used as a single term for all languages.

In Farsi this term as a Frech loanword was used “ādres”, and later it was equivalent to Farsi term — «нишонӣ», which is used in Farsi dictionaries.

There are three equivalents used In Tajik language: “адрес” (via Russian language), нишонӣ (via Farsi language) ва суроға (from суроғ+а is based on Turkic term “сӯроғ”). It needs to be reminded that the «нишонӣ» and «суроға» terms have been entered into Tajik language in 90s of XX Century in the first «Tajik to Russian Dictionary» (p.1, 2004; p.2, 2005 and Second Edition in 2006).

The “суроға” term is formed by two parts, the term “суроғ” and suffix “-а” that is specific to Tajik language. The other Turkic languages or non-Turkic languages have no formed the term “суроға” by adding the suffix “-а” from the Turkic term “суроғ”. This form is only used in Tajik language regarding the legacy formations.

In «Russian to Tajik Dictionary» printed on 1933 in Latin alphabet the only term «адрес» is used. This way, in two other dictionaries — «Russian to Tajik Dictionary» printed in 1949 and «Russian to Tajik Dictionary» printed in 1985, besides other Tajik equivalents, the term «адрес» is also used. In Farsi language, the term «нишонӣ» is equivalent to “адрес” term (Farsi - ādres). The term “нишонӣ” in «Dictionary of Dehhudo” along the other meanings, regarding the historical formation, there is one other meaning of «нишон, суроғ, адрес» is used.

Regarding the usage of these terms, it looks like that «нишонӣ» is our more traditional former term, where the term «суроға» was used in our language for a long period. This way, the term “нишонӣ” have to be used as the first priority in tajik language usage. As for the term «адрес», then this is an international term and can be also used in Tajik language as it is used in Farsi and Dari.

D. Saymiddinov

Баҳодиҳии муҳтаво: 
2
Баҳои миёна: 1.5 (371 овоз)

Адрес – нишонӣ – суроға

Ҳайати тадорукот's picture
Ношир: Ҳайати тадорукот Санаи интишор: 1 Январ, 2017 - 11:11

Суроғ дар забони форсӣ-тоҷикӣ иқтибоси туркӣ буда, ин вожа дар фарҳангҳои куҳан, бинобар осори чанде аз гузаштагон ба гунаи суроғ ( سراغ) омадааст. Дар фарҳангномаҳо аз ин маъниҳои вожаи суроғ ёд мешавад: ҷустуҷӯ, кофтуков; интизор; нишон, асар, аломат; дарак, хабар. Вожаи суроғ дар ин маъниҳо дар осори Ҳозиқ, Сайидо, Савдо, Ҷомӣ, Бедил ва чанд адибони дигар ба кор рафтааст.

 Дар «Луғатнома»-и Деҳхудо«суроғ» ( سراغ) чунин маънӣ шудааст: «суроғ- нишони пойи одамӣ ва ғайра; нишони пой ва бо лафзи талаб кардан ва ҷ устан ва кардан ва гирифтан ва бардоштан ва додан мустаъмал аст (Онандроҷ, Ғиёс ул-луғот). Дар туркӣ сӯроғ ( سوراغ) ба маънии тафаҳҳус ва тафтиш бошад; нишон ва асар ва хабар; маҷозан ба маънии талош ва ин лафз туркӣ аст (Ғиёс ул-луғот)».

Деҳхудо аз ин таркибҳои феълӣ бо вожаи суроғ низ ёд мекунад: суроғ додан- нишон додан; суроғ доштан — огоҳӣ доштан; суроғ кардан — нишон ёфтан, огоҳӣ ёфтан; суроғ гирифтан — хабар пурсидан, бохабар шудан (Деҳхудо. Луғатнома. Теҳрон, 1998; ҳамчунин муроҷиа шавад ба Фарҳанги забони тоҷикӣ, Москва, 1969; Фарҳанги тоҷикӣ ба русӣ. Душанбе, 2006; Фарҳанги мукаммали забони тоҷикӣ. Душанбе, 2011.)

Шарҳи «Фарҳанги форсии Амид» низ дар иртибот ба вожаи суроғ ҷолиб ба назар мерасад: «суроғ- нишон ва аломат, нишони пой; пурсиш аз ҷо ва макони касе; бо суроғи касе ё чизе рафтан; пайи ӯ рафтан ва онро ҷустуҷӯ кардан; суроғ гирифтан- касеро ҷустуҷӯ кардан ва ҷову макони ӯро аз дигарон пурсидан» (Фарҳанги форсии Амид. Теҳрон, 1387).

Дар забони ӯзбекӣ ин вожа ба гунаи so‘roq (сӯроқ - سوراق) дар ин маъниҳо истифода мешавад: 1.пурсиш, суол; 2. (ҳамчун истилоҳи ҳуқуқӣ) бозпурсӣ, пурсиш аз муттаҳам дар бораи вуқуи ҷурм; 3. тақозономаи расмӣ , пурсишнома. Ин вожа дар ӯзбекӣ дар ин чанд қолаб мушоҳида мешавад: бесӯроқ — бидуни пурсиш, бидуни иҷозат; сӯроқламоқ — пурсуҷ ӯ кардан; сӯроқсиз — бидуни рухсат; бидуни бозпурсӣ. (Фарҳанги узбакӣ ба форсӣ. Муҳам Ҳалим Ёрқин, Шафиқа Ёрқин. Теҳрон, 1386).

Имрӯз дар забони тоҷикӣ бар ивази адрес аз вожаҳои «нишонӣ» ва

«суроға» кор гирифта мешавад. Адрес (аз франсавӣ -adresse < addresser «ирсол додан, фиристодан») дар дигар забонҳо дар чандин маъно, аз ҷумла маънои асосии он «маҳал ё макони муассиса ё идора ва ё ҷойи зисти шахс» истифода мешавад. (Большой словарь иностранных слов. Москва, 2007).

Вожаи байналмилалии адрес дар забони тоҷикӣ ба воситаи забони рус ӣ пас аз солҳои 20-уми асри ХХ ворид шуда ва то ба имрӯз барои ҳама маълум аст. Ҳатто вожаи адрес дар забони тоҷикӣ (ҳамчунин форсӣ-ādres) ва забонҳои дигари Иттиҳоди шӯравии собиқ ягона истиллоҳе буд, ки баробарии дигари муносиб надошт ва дар ҳама ин забонҳо яксон ба кор мерафт.

Ин вожа дар форсӣ ҳамчун иқтибоси франсавӣ ба гунаи ādres ба кор рафта, баъдан муодили форсии он — «нишонӣ» низ мавриди истифода қарор мегирад, ки фарҳангномаҳои форсӣ дар истифодаи он далели ин гуфтаҳо мебошад.

Дар забони тоҷикӣ се гунаи баробариҳои он, яъне адрес (тавассути забони русӣ), нишонӣ (аз форсӣ) ва суроға (аз суроғ+а, аз бунёди туркии сӯ роғ) ба кор меравад. Бояд тазаккур дод, ки вожаҳои «нишонӣ» ва «суроға» пас аз солҳои 90-уми асри xx дар забони тоҷикӣ корбурд пайдо карда ва ба нашри аввали «Фарҳанги тоҷикӣ ба русӣ» (ҷ.1, соли 2004; ҷ.2, соли 2005 ва нашри дувум соли 2006) ворид гардиданд.

Суроға, ки иборат аз ҷузъҳои суроғ ва пасванди -а мебошад, махсуси забони тоҷикӣ ба шумор меравад. Аз вожаи туркии суроғ на дар забонҳои туркӣ ва на забонҳои ғайри туркӣ вожаи суроға (бо иловаи пасванди-а) сохта нашудааст. Ин шакл танҳо аз сохтаҳои баъдӣ дар забони тоҷикӣ маҳсуб мешавад.

Дар «Луғати русӣ-тоҷикӣ»-и соли 1933 дар алифбои лотинӣ танҳо аз вожаи иқтибосии «адрес» истифода шудааст. Ҳамин тариқ дар ду фарҳанг ӣ дигар — «Луғати русӣ — тоҷикӣ»-и соли 1949 ва «Луғати русӣ — тоҷикӣ »-и соли 1985 низ «адрес» бидуни баробариҳои тоҷикии он омадааст. Дар забони форсӣ вожаи «нишонӣ» дар баробари адрес (форсӣ ādres) ба кор меравад. Вожаи нишонӣ дар «Луғатнома»-и Деҳхудо дар баробари он чанд маъние, ки аз гузаштагон ҳамчун шоҳид ёд мекунад, як маънии дигари он «нишон, суроғ, адрес» низ зикр кардааст.

Аз таърихи корбурди ин вожаҳо чунин бар меояд, ки «нишонӣ» дар суннати хаттии мо собиқаи бештар, аммо «суроға» бидуни суннати хаттии тӯлонӣ дар забон мавриди истифода қарор доранд. Бо ин далел нишонӣ бо доштани ҷойгоҳи хоси худ дар осор бояд дар мақоми аввал қарор дода шавад. Он чи марбути «адрес» аст ин вожаи маъруфи байналмилалӣ мисли форсӣ ва дарии Афғонистон метавон дар забони тоҷикӣ низ корбурди вижаи худро дошта бошад.

Д. Саймиддинов

Баҳодиҳии муҳтаво: 
1
Баҳои миёна: 1 (1 овоз)

Назардошт ва ё дарназардошт?

Ҳайати тадорукот's picture
Ношир: Ҳайати тадорукот Санаи интишор: 1 Январ, 2017 - 11:11

Дар корбурди ин ду қолаби вожасозӣ дар забони тоҷикӣ — «назардошт» ва «дарназардошт» андешаҳои мухталиф иброз шудааст. Ҳадафи мо дар ин навишта баррасии ҳамин матлаб дар иртибот ба пайдоиш ва мавриди истифода қарор гирифтани ин ду вожаи мураккаб тақрибан аз охири қарни ХХ дар васоити ахбори умум ва аз роҳи тарҷума ворид гардидани ҳарду ин қолаб дар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ мебошад. Имрӯз дар бештар сабкҳои забонӣ ин вожаҳо истифодаи фаровон пайдо карда ва аслан дар баёни мафҳумҳои русии «учёт», «с учётом», «принимая во внимание», «принятие во внимание» кор гирифта мешаванд. Вожаҳои «назардошт» ва «дарназардошт» махсуси забони форсии дарии классикии муштарак ва забони форсии муосиру дарии Афғонистон нестанд. Ин ҳарду вожа дар забони тоҷикӣ низ аз сохтаҳои баъдӣ маҳсуб мешаванд.

Аз нигоҳи сохтор ин вожаҳо дар чунин қолаб ва ҷузъҳо ташкил шудаанд: назардошт аз исм + асоси замони гузаштаи масдари «доштан»; дарназардошт низ дар ҳамин қолаб, аммо бо заминаи пешванди «дар» ба вожаи мураккаби «назардошт». Дар қолаби «дарназардошт» ҷузъи «дар» ҳамон пешоянди «дар» аз феъли таркибии «дар назар доштан» мебошад. Бояд тазаккур дод, ки вожаҳои «назардошт» ва «дарназардошт» дар ҳеҷ кадоме аз фарҳангномаҳои форсӣ дарҷ нашудаанд ва ҳарду ин қолаб, ки имрӯз бо ин ду вожа дар забони тоҷикӣ истифода мешаванд, дар суннати вожасозии забони форсӣ-тоҷикӣ собиқаи корбурд надоранд ва ин вожаҳо дар фарҳангҳои дузабонаи форсӣ ба русӣ, русӣ ба форсӣ низ ёд нашудаанд. Вожаи мураккаби «назардошт» дар баёни вожаҳои русии «учёт; с учётом; принятие во внимание» дар «Фарҳанги то ҷикӣ ба русӣ» (ҷ.2, 2005) солҳои баъд ворид гардидааст: бо назардошти — с учётом, принимая во внимание.

Қолаби мазкур бо ҷузъи исм + асоси замони гузаштаи феъли «доштан» (дошт) метавонад шакл гирад. Ба таври мисол, чашмдошт — (=интизор доштан, чамшдор будан); нигаҳдошт — (=нигоҳ доштан, нигоҳдорӣ кардан); арзадошт — (=арза доштан); ёддошт, бо ҷузъи сифат — бузургдошт ва ғайра (Фарҳанги форсӣ ба русӣ ҷ. 2, М., 1970; Фарҳанги тоҷикӣ ба русӣ, Душанбе, 2006).

Вожаи арабии назар, ки дар ин қолаб истифода мешавад, дар забони форсӣ-тоҷикӣ дорои ин чанд баробариҳост, аз ҷумла: «чашм, нигоҳ; таваҷҷуҳ, илтифот, иноят; нигаристан; чашм андохтан; чашм доштан». Дар бораи маъноҳои калимаи арабии «назар» дар адаби форсӣ-тоҷикӣ муроҷиат шавад ба «Луғатнома»-и Деҳхудо (ҷ. 14), ҳамчунин муқоиса шавад ин таркибҳо: дар назар = дар чашм, дар назар омадан= ба назар омадан = ба чашм омадан (Луғатнома, ҷ.14); назар доштан = нигоҳ кардан, нигаристан, назар афканд; тамошо кардан; таваҷҷуҳ ва иноят доштан; назар гирифтан-назар гардонидан (Луғатнома, ҷ.14). Маъниҳои истилоҳии вожаи «назар» (= таваҷҷуҳ; идрок; рай; нигаристан) ва ғ. дар «Фарҳанги истилоҳоти ирфонии исломии форсӣ-англисӣ, англисӣ -форсӣ» (Теҳрон 1388) низ дарҷ гардидааст, ки он ниёз ба такрор надорад.

Акнун феълҳои таркибии «дар назар доштан» ва «дар назар гирифтан»-ро дар фарҳангҳои дузабонаи форсӣ-русӣ, русӣ-форсӣ, тоҷикӣ-русӣ, русӣ-тоҷикӣ метавон муқоиса ва баррасӣ кард: учёт — ба ҳисобгирӣ, ба назаргирӣ; учитывать, учесть — ба назар гирифтан, ба ҳисоб гирифтан (Луғати русӣ-тоҷикӣ, 1934); дар «Луғати русӣ-тоҷикӣ» (соли 1949) бо зикри маъниҳои боло феъли «дар назар доштан» низ илова шудааст. Дар «Фарҳанги русӣ ба форсӣ» (таълифи Галунов. ҷ. 2. Москва 1937): учёт — дар назар гирифтан; с учётом всех обстоятельств дела — бо дар назар гирифтани тамоми ҷузъиёти амр; дар «Фарҳанги форсӣ ба русӣ» (таълифи М.А.Гаффоров ҷ.2,

Москва, 1976): дар назар доштан — иметь в виду, помнит»; дар назар надорам — я не помню; дар «Луғати русӣ-тоҷикӣ»(Москва, 1985): учёт — баҳисобгирӣ, баназаргирӣ; ба ҳисоб гирифтан(и); учесть — ба ҳисоб (ба назар) гирифтан; дар назар доштан; дар «Қомуси русӣ-пашту ва дарӣ» (таълифи К.А.Лебедев, Л.С. Яцевич, М.А.Конаровский (Москва 1983): учесть, учитывать (принимать во внимание) — дар назар гирифтан; «Фарҳанги форсӣ ба русӣ» (зери таҳрири Ю.А.Рубинчик ҷ.2): дар назар гирифтан — принимать во внимание, иметь в виду; дар назар доштан а) помнить (дар назар надорам чи вақт рафт); б) дар назар гирифтан; «Фарҳанги русӣ ба форсӣ» (таълифи Г.А. Восканян, Москва, 1986): учёт (принятие во внимание — дар назар гирифтан (бо дар назар гирифтани вазъ), бо таваҷҷуҳ ба; дар «Фарҳанги тоҷикӣ ба русӣ» (Душанбе, 2005, ҷ.2): дар (ба) назар гирифтан (доштан) — принимать во внимание, иметь в виду, учитывать; назардошт — учёт, принятие во внимание; бо назардошт — с учётом, принимая во внимание.

Дар иртибот ба ин ду таркиби «дар назар доштан» ва «дар назар гирифтан» нахуст бояд ба муродифоти ҳар кадоме аз феълҳои ёвари «доштан» ва «гирифтан» таваҷҷуҳ кард: ба чанг доштан

= ба чанг гирифтан; ҷашн доштан=ҷашн гирифтан; рӯза доштан= рӯза гирифтан; сипар доштан=сипар гирифтан; танг доштан=танг гирифтан (Луғатнома ҷ. 7); дар канор доштан -дар оғуш доштан; дар канор гирифтан- дар оғуш гирифтан (Фарҳанги «Шоҳнома», ҷ.1). Дар бораи чанде аз вижагиҳои дигари феъли «доштан» дар осори давраи аввали порсии дарӣ дар китоби «Сабкшинос ӣ» таълифи Баҳор (ҷ. 1, с. 322-323) маълумот оварда шудааст. Баҳор дар иртибот ба корбурди пешоянди «дар» чунин қазоват мекунад: «Дар замони Сомониён ба ҳеҷ ваҷҳ калимаи «дар» дар наср нест ва ба ашъори мансуб ба он давра ҳам эътимоди комил наметавон кард, вале дар кутуби насри қадимӣ, ки метавон бад-онҳо эътимод кард, ҳар чанд ҷустуҷӯ шуд, ҳама ҷо «андар» истеъмол шудааст. Лафзи «дар», ки мухаффафи «андар» аст, дар аҳди Ғазнавиён пайдо омада» (Сабкшиносӣ, ҷ. 1, с. 338).

Дар ҳар маврид феълҳои таркибии «дар назар доштан» ва «дар назар гирифтан» қолабест, ки бо ҷ узъи номии «дар назар» (бо пешоянди дар) ташкил шудааст ва ин феъли таркибӣ дорои маънои «аҳамият ё арзиш додан» ва ё «таваҷҷуҳ намудан ба чизе ё дар чизе» мебошад. Масалан, «бо дар назар гирифтани вазъ» маънои «бо таваҷҷуҳ ба вазъ»-ро дорад, ки ин қолаб хеле маъмул аст. Феълҳои таркибии «дар назар доштан» ва «дар назар гирифтан» дар суннати навишторӣ ва гуфтории форсӣ бо пешоянди «бо» таркиб баста мешавад. Ба таври намуна: «Бо дар назар гирифтани муҳити фарҳангӣ…» (Бухоро. Таълифи Р.Фрай. Теҳрон, 1348, 237).

Дар забони форсӣ қолаби пешоянди бо + пешоянди дар (ба) + феъли таркибии номӣ аз қолабҳои суннатӣ дар сохтори феъл ба шумор меравад:

— бо дар назар гирифтани…; — бо дар назар доштани…; — бо ба кор бурдани…; — аз ба кор бурдани….

Намунаи мисолҳо барои ду қолаби охир дар забони форсӣ:

«Ва ин ки мо бо ба кор бурдани калимоти бегона эҳсоси шахсият мекунем».
«Бояд ҳамин матлабро бо ба канор бурдани як ҷумла баён намуд».
«Дастгоҳи қонунгузорӣ ва иҷроӣ ва қазоии кишвар… муаззафанд аз ба кор бурдани калимоту вожаҳои бегона дар гузоришҳо худдорӣ кунанд».

Қабл аз баррасии вожаҳои мураккаби «назардошт» ва «дарназардошт» дар забони тоҷикӣ мехоҳам аз як назари академик Муҳаммадҷон Шакурии Бухороӣ ёдовар шавам.

Мавсуф дар китоби хеш «Хуросон аст ин ҷо» дар робита ба қолаби «назардошт» ва

«дарназардошт» чунин қазоват мекунад: «ба ҷои «назардошт» гоҳ «дарназардошт» мегӯяд, ки пешоянди он ба қолаби аслӣ намеғунҷад ва зиёдатӣ аст. Аммо калимаҳои мисли бакоргирӣ ё дарназардошт дар Эрон ва Афғонистон аз қоидаҳои асосӣ истисно буда, ба нудрат дучор меоянд. Дар забони тоҷикии қарни бистум ҳамин истисно ҷои қоидаи асосиро гирифт ё баробари он аҳамият пайдо карда бе ҳад густариш ёфт. Ба фикри мо ин тарзи қоидаи аслиро бо истиснои он иваз кардан ё дар баробари қоидаи асосӣ истиснои онро ривоҷ додан кори дуруст нест». Муаллиф дар идома меафзояд: «Хомазанҳои мо, ки бидуни чунин тафтиш ва таҳқиқ, масалан дарназардоштро ба ҷон пазируфтаанд, ба назари камина чандон кори дуруст накардаанд»(Ҳамин асар с. 225).

Ҳамчунон ки мебинем донишманди муҳтарам, аслан муҳтавои ин ду қолабро дар равиши вожасозӣ дарк накардааст ва аз корбурди ҳар ду ин вожа хулосаи ғалат бардоштааст. Бо кадом далел калимаи мураккаби «назардошт» дар муқобили «дарназардошт» «қоидаи асосӣ» маънӣ мешавад? Ҳам «дарназардошт» ва ҳам «назардошт» ҳарду шаклҳои мухаффафи феъли таркибии

«дар назар доштан» буда, ин таркиб дар забони тоҷикӣ нахуст ба вожаи мураккаби «дарназардошт» ва баъдан ба шакли «назардошт» ихтисор шудааст. Бинобар он шакли мухаффафи «назардошт»-ро бар шакли мухаффафи дигари «дарназардошт» чигуна метавон бартарӣ дод?

Аз нигоҳи ташкили ҷузъҳо вожаи мураккаби «назардошт» дар чунин қолаби ихтисоршуда наметавонад ба феъли таркибии «дар назар доштан» ё «дар назар гирифтан» иртибот дошта бошад.

Вожаи мураккаби «назардошт» дар қолаби исм+ асоси замони гузашта танҳо ба феъли таркибии «назар доштан» дар маъниҳои «нигоҳ кардан, нигаристан, назар афкандан; тамошо кардан; таваҷ ҷуҳ ва иноят доштан, илтифот кардан; майл доштан» метавонад иртибот гирад. (Дар бораи маъниҳои феъли «назар доштан» ниг.: Луғатнома, ҷ. 14).

Муқоиса шавад ҳамин қолаб дар феъли маҷозии таркибии номии чашм доштан — «умед доштан, умедвор будан, интизор кашидан, чашм ба роҳ будан» (Луғатнома. ҷ.6; Пейсиков 1975, 171).

Таркибҳои феълии пешвандӣ дар осори порсии дарӣ ва ё забони форсӣ-тоҷикӣ бо корбурди қолабҳо бо пешвандҳои «ба», «аз», «бар», «дар» бо изофаи феълҳои таркибии номӣ бо феълҳои ёвари гуногун истифодаи фаровон доранд. Ин гуна таркибҳои маҷозии феълҳои пешвандӣ, ки метавонанд аз се ва ё чаҳор ҷузъ иборат бошад, танҳо дар ифодаи як маъно ба кор мераванд. Чанде аз феълҳои пешвандии номӣ дар ин қолаб аз ҷониби Парвиз Нотили Хонларӣ дар китоби «Таърихи забони форсӣ» дар асоси осори давраи аввал мавриди таҳлилу таҳқиқ қарор дода шудааст (ниг.: Хонларӣ 1377, 171-175).

Бунёди ин қолаб дар забони форсӣ-тоҷикӣ танҳо феъли маҷозии таркибии номии «дар назар доштан» (бо гунаи он: «дар назар гирфтан») буда ва ин таркиб набояд ба шакли «назардошт» ё «дарназардошт», ки ҳарду шаклҳои мухаффафанд, иваз карда шаванд. Дар ин таркиб пешванди «дар» ҷузъи ҷудонопазир маҳсуб меёбад.

 

Феҳристи манобеъ

Баҳор Муҳаммад Тақӣ. Сабкшиносӣ. ҷ.1. -Теҳрон, 1375.
Восканян Г.А. Фарҳанги русӣ ба форсӣ. -М., 1986.
Галунов Р.А. Русско-персидский словарь. -М., 1937.
Гаффоров М.А. Фарҳанги форсӣ ба русӣ. -М., 1976.
Лебедев К.А., Яцевич Л.С., Конаровский М.А. Қомуси русӣ-пашту ва дарӣ. -М., 1983.
Луғати русӣ-тоҷикӣ. Зери таҳрири А.Деҳотӣ ва Н.Н.Ершов. -М., 1949.
Пейсиков Л.С. Лексикология современного персидского языка. -М., 1975.
Фарҳанги форсӣ ба русӣ. Зери таҳрири Ю.А.Рубинчик. Дар 2 ҷилд. -М., 1970.
Фарҳанги тоҷикӣ ба русӣ. Зери таҳрири Д.Саймиддинов, С.Д.Холматова, С.Каримов. -Душанбе, 2006.
Фарҳанги забони тоҷикӣ. ҷ.1. -М., 1969.
Фарҳанги «Шоҳнома». Бо кӯшиши Алии Равоқӣ. -Теҳрон, 1390.
Фарҳанги истилоҳоти ирфонии исломии форсӣ-англисӣ, англисӣ-форсӣ. -Теҳрон, 1388.
Фрай Ричард. Бухоро. -Теҳрон, 1348.
Хонларӣ Парвиз Нотил. Таърихи забони форсӣ. -Теҳрон, 1377.
Шакурӣ М. Хуросон аст ин ҷо. -Душанбе, 1996.

Рӯзномаи Нигоҳ, 4 апрели соли 2012.

Баҳодиҳии муҳтаво: 
5
Баҳои миёна: 5 (1 овоз)

Хонавода – оила - фомил

Ҳайати тадорукот's picture
Ношир: Ҳайати тадорукот Санаи интишор: 1 Январ, 2017 - 11:11

Ин се вожа ба се гурӯҳи забонҳо, яъне эронӣ, арабӣ (сомӣ) ва лотинӣ марбут буда, дар истилоҳоти вижаи форсӣ, тоҷикӣ ва дарӣ ба кор мераванд. Вожаи «хонавода», ки махсуси забони форсӣ — тоҷ икист дар баёни ин маънӣ аз оғози давраи нави ташаккули забони порсии дарӣ дар ҳавзаҳои забони он мавриди истифода қарор дорад ва он ягона истилоҳест, ки бо доштани бунёди эронӣ аз баробариҳои дигар тафовут мекунад.

Дар маънии «хонавода» дар осори форсии миёна вожаҳои dūdak, tō(h)mag, tō(h)m, ки дар порсии дарӣ ба гунаҳои dūda (дуда) ва tuxma (тухма) маълуманд, мавриди истифода қарор доштаанд. Истилоҳи паҳлавии tō(h)mag, tō(h)m ҳанӯз дар замони Ҳахоманишиё дар форсии бостон дар шакли tauma — ба маънои «дудмон, хонавода» маълум будааст [Kent R. 1953, 185; Brandenstein W., Mayrhofer M. 1964, 164]. Ин вожа аз форсии миёна ба забони арманӣ дар шакли tohm (туҳм( иқтибос шудааст [Nyberg 1974, 194; MaсKenzie 1971, 28, 83, 113].

Дар осори паҳлавӣ истилоҳоти dūdag ва tō(h)mag дар як таркиб ба гунаи tō(h)mag ud dūdag омада, ки маънои «нажоду хонавода»-ро доранд. Истилоҳи сосонии dūdag «хонавода» дар ҳамин маънӣ дар китоби Талмуд ҳамчун иқтибоси форсии миёна дар шакли dywtq’ ёд шудааст [Nyberg 1974, 69]. Ин истилоҳи даврони сосонӣ дар порсии дарӣ дар шакли «дуда» (dūda) ба маънои «дудмон, хонадон, хонавода»; ҳамчунин «тоифа ва қабила; аёл, оила, фомил» идома пайдо карда ва дар осори адибони қарнҳои гуногун, ба вижа давраҳои аввал мисли Дақиқӣ, Фирдавсӣ, Унсурӣ, Манучеҳрӣ, Асадӣ, Хоқонӣ, Низомӣ ва ғайра ба кор рафтааст (ниг.: Луғатнома, ҷ.7).

Аз забонҳои эронии шарқӣ дар суғдӣ барои мафҳуми «хонавода» ё «хонадон» аз ин чанд истилоҳи вижа истифода шудааст. Ба таври намуна: kwt’r [kut(ə)r] — нажод, хонадон; pδ [pаδ] — хонавода, нажод, тира; tγm[to/axm] — тухм, хонадон [Gharib 1995]. Аз корбурди чандин вожа дар ин маънӣ дар забони суғдӣ метавон ба ин натиҷа расид, ки дар ин ҳавзаи забонӣ дар баёни ин мафҳум аз чанд муродиф истифода мешудааст.

Дар забони порсии дарӣ «хонадон» ва «хонавода» ҳар ду дар як маъно омадаанд. Ин ҳар ду вожа дар «Луғатнома» (ҷ.6) ба маънии «дудмон, хонадон» ёд гардида ва танҳо як шоҳид аз «Форснома»-и Ибни Балхӣ зикр шудааст.

Дар «Фарҳанги форсӣ ба русӣ» таълифи Р.А. Галунов (соли 1937) вожаи русии «семья» танҳо ба вожаи форсии «хонавода» ва дар «Фарҳанги русӣ ба форсӣ»-и Г.А. Восканян (соли 1986) ин вожаи русӣ ба вожаҳои «хонавода» ва «фомил» маънӣ шудааст.

Дар «Луғати русӣ — тоҷикӣ»-и соли 1934 семья — «оила, аҳли хона, хонадон», дар ду «Луғати русӣ — тоҷикӣ»-и нашрҳои соли 1949 ва соли 1985 вожаи русии семья — «оила, хонавода, хонадон» ва дар «Қомуси русӣ — пушту — дарӣ» ин истилоҳ «оила, фомил, хонавода, аёл» маънӣ шудааст.

Дар «Фарҳанги тоҷикӣ ба русӣ» (соли 2006) истилоҳи «хонавода» (=хонадон) ба русӣ чунин омадааст: 1. семья, семейство; дом. 2. династия, род; вожаи «хонавор» дар баробари маънои аввали «хонавода, хонадон» дар маънои «двор, хозайство» низ ба кор рафтааст.

Истилоҳи «хонавода», «хонадон» ва «хонавор», ки аз забони порсии дарӣ ё форсии нав манша мегиранд, имрӯз дар се кишвари ҳамзабони Тоҷикистон, Эрон ва Афғонистон баробар ошно мебошанд. Ин се вожа дар қолабҳои вожасозии забони порсии дарӣ бо ҷузъи «хона» бар ивази истилоҳоти қаблии форсии миёна (паҳлавӣ), портӣ, суғдӣ ва забонҳову гӯишҳои дигари эронӣ сохта шудаанд ва дар ин шаклҳо бо доштани вижагиҳои маъноӣ ба кор бурда мешаванд, ки дар ин маврид шарҳи «Фарҳанги форсии имрӯз» бар асоси фарҳангномаҳои куҳан ҷолиб мебошад:

«Хонадон — маҷмӯаи хонаводаҳои хешованд (падар, модар, хоҳар, бародар, аму(амак), ама, холла, доӣ ва падарону фарзандону ҳамсарони онҳо)».

«Хонавода-1. гурӯҳе аз афрод, ки бо якдигар дорои пайванди насабӣ бошанд; 2. маҷмӯаи афроди дорои пайванди насабӣ ё насабе, ки дар зери як сақф зиндагӣ кунанд ва дорои сарпарасти муштараке бошанд; 3. маҷмӯаи хешовандон (ба вижа хешовандони дараҷаи аввал)».

«Хонавор — гурӯҳе аз афрод, ки дар як хона ва зери сарпарастии як нафар зиндагӣ мекунанд ва дар кори маош ва хӯроки рӯзона бо ҳам шариканд» (с.474).

Истилоҳи dūdmān (дудман) дар забони порсии дарӣ ба маънои «хонавода бо мафҳуми густурдаи он» ё «ҳама касоне, ки дорои ниёи муштарак бошанд» ва ё «силсилаи хонаводагӣ» мавриди истифода қарор гирифтааст. Аммо ин истилоҳ, ки баъдан дар забони тоҷикӣ ба дасти фаромӯшӣ супурда шуд, ҳамчун мероси муштараки порсии дарӣ метавонад дубора дар бахши истилоҳоти хонаводагӣ ба кор бурда шавад.

Оила (عائ له / عای له) оил ( عائ ل/عای ل) аз айл(ع یل) дар арабӣ ба маънои «дарвеш, ниёзманд»; оила — «афроди зери сарпарастии раиси хонавода»; оиламанд — «дорои оила, дорои афроди зери сарпарастӣ; афроди ташкил шуда аз падару модар ва фарзандону хешон». Дар тоҷикӣ оила «хонавода»; ҳамчунин дар форсӣ ва тоҷикӣ аёл (ع یال) «зан, зан ё духтари болиғ, ҳамсар». [Дар иртибот ба ин вожа ниг: Луғатнома, ҷ. 10; Фарҳанги форсии имрӯз, 1375; Баранов Х.К. 1977; Фарҳанги Роид ут - тулоб, 1379; Фарҳанги русӣ ба форсӣ, 1986; Фарҳанги тоҷикӣ ба русӣ, 2006; Фарҳанги арабӣ - тоҷикӣ, 2010]. Ин вожа дар забони ӯзбекӣ низ бо он ҳама маъниҳое, ки дар суннати тоҷикӣ маълум аст, ба кор рафтааст [Ниг: Фарҳанги узбакӣ ба форсӣ, ҷилди 1, 1386].

Фомил (фамилия). Ин истилоҳ аз забони лотинӣ (familia) ба забонҳои дигар ворид гардидааст.

Истилоҳи мазкур дар форсӣ ба гунаи фомил (ف ام یل) ва фомилӣ (ف ام ی لی) ва дар тоҷикӣ тавассути забони русӣ — фамилия ворид шудааст. Имрӯз ин иқтибоси русӣ аз забони тоҷикӣ хориҷ гардида, аммо вожаи фомил (ف ام یل) дар форсӣ ва дарии Афғонистон дар баробари истилоҳи «хонавода» ба кор меравад.

Дар иртибот ба вожаи фомил дар забони тоҷикӣ метавон аз ибораи «чойи фомил» (дар савтиёти форсӣ), ки ба вожаи family, яъне «чойи марбути хонавода» иртибот мегирад, ёдовар шуд.

Бо баёни ин чанд андеша дар корбурди луғату истилоҳот ба бунёди ҳар вожа ва мақоми он дар таърихи забон ва адаби миллӣ бояд таваҷҷуҳ кард. Аз ин рӯ ба ҳеҷ далел наметавон ба аносири бегона дар муқобили забони модарӣ ва ё забони миллӣ бартарӣ гузошт. Забони миллии мо таърих ва ифтихори миллати мост.

Феҳристи манобеъ:

Баранов Х.К. Арабско — русский словарь.-Москва, 1977.
ВосканянГ.А. Р Русско-персидский словарь.-Москва, 1986.
ГалуновР.А. Русско-персидский словарь. (Дар ду ҷилд). — Москва, 1936-1937.
Лебедев К.А., Яцевич Л.С., Конаровский М.А. Русско-пушту-дари словарь. -Москва, 1983.
Луғати русӣ-тоҷикӣ (Зери таҳрири С.Айнӣ, С.Р. Ализода, А. Исмоил-зода, Раҳим Ҳошим ва Муҳаммадҷони Юсуфӣ). (Дар ду ҷилд). – Сталинобод, 1933-1934.
Луғати русӣ-тоҷикӣ (Зери таҳрири А.П.Деҳотӣ ва Н.Н. Ершов). – Москва-Сталинобод, 1949.
Луғати русӣ-тоҷикӣ (Зери таҳрири М.Осимӣ). – Москва, 1985.
Луғатномаи Деҳхудо. Ҷилдҳои 6, 7, 10. -Теҳрон, 1377.
Фарҳанги арабӣ — тоҷикӣ. Таълифи Саидраҳмон Сулаймонӣ. — Душанбе, 2010.
Фарҳанги роид ут-тулоб. Таълифи Ҷуброн Масъуд.- Теҳрон, 1379.
Фарҳанги тоҷикӣ ба русӣ (Зери таҳрири Д.Саймиддинов, С.Д. Холматова, С. Каримов). – Душанбе, 2006.
Фарҳанги узбакӣ ба форсӣ. Муаллифон: Муҳаммад Ҳалим Ёрақин, Шафиқа Ёрақин. – Теҳрон, 1386.
Фарҳанги форсии имрӯз. Ғ.С.Афшор, Н.Ҳакимӣ, Н.Ҳакимӣ. – Теҳрон, 1375.
Brandensttein W., Mayrhofer M. Handbuch des Altpersischen.- Wiesbaden, 1964.
Gharib B. Sogdian Dictionary (Sogdian — Persian -English).-Tehran, 1995.
Kent.R Old Persian. — New Haven, 1953.
MaсKenzie D.N. A concise Pahlavi Dictionary. – London, 1971.
Nyberg H.S. A Manual of Pahlavi. – Wiesbaden, 1974.

Д.Саймиддинов

Баҳодиҳии муҳтаво: 
5
Баҳои миёна: 5 (1 овоз)

Сипос – ташаккур - раҳмат

Ҳайати тадорукот's picture
Ношир: Ҳайати тадорукот Санаи интишор: 1 Январ, 2017 - 11:11

Аз ин се вожа ду вожаи нахуст (сипос ва ташаккур) дар форсӣ, тоҷикӣ ва дарии Афғонистон ба кор рафта, аммо вожаи «раҳмат» махсуси забони тоҷикӣ ва забонҳои туркии Осиёи Миёна маҳсуб мешавад. Ин вожа дар осори муштараки порсии дарӣ ё форсии классик дар муқобили «сипос» ва «ташаккур» корбурд надорад, ки дар поён дар мавриди ҳар кадоме аз онҳо бар асоси осори давраҳои таърихии забон чунин як тавзиҳотро метавон пешкаш кард.

1. Сипос (سپاس). Дар забони форсии миёна — spās ба маънои «сипосгузорӣ, ташаккур, сипосгузорӣ кардан, изҳори ташаккур кардан»; хидмат, навкарӣ, кор, вазифа омадааст. Дар маънои дувум вожаи мазкур дар шакли ’sp’s дар мутуни порти монавӣ ва ‘sp’s дар форсии миёнаи монавӣ ба кор рафта, ба гунаи ’sp’s дар осори монавӣ ба маънои «сипос, ташаккур, сипосгузорӣ кардан» омадааст. Дар суғдӣ ’sp’s (1604) -«сипос, хидмат, эҳтиром» ва дар арманӣ spas (иқтибоси форсии миёна) маъмул аст. Дар забони авестоӣ (1614) spas – «риоят кардан, муроот кардан; таваҷҷуҳ кардан, мувозибат кардан, интизор доштан».

Дар забони форсии миёна аз бунёди spās дар вожасозӣ spāsdār «сипосгузор» spāsdārīh «сипосгузорӣ» spāsešnās

«сипосшинос», spāsōmand «сипосманд» ва ё феълҳои таркибии номии spās dāštan «сипос доштан», spās hangāran (дар ҳамин маъно) ташкил шудаанд, ки ин ҳама ба бунёди spās (сипос), иртибот мегиранд. [ Bartholomae 1904; Nyberg 1974; MacKenzie 1971].

Бинобар осор ва фарҳангномаҳои порсии дарӣ вожаи «сипос» дар ин марҳилаи рушди забон ҳамчун мероси форсии миёна ва ё паҳлавӣ корбурди фаровон доштааст. Ҳамчунон ки муаллифи «Луғатнома» Деҳхудо овардааст, ин вожа дар «Бурҳони қотеъ» ба маънои «ҳамду шукру неъмат» ва дар «Ғиёс ул — луғот» ҳамчун «ҳамд» маънӣ шудааст.

Дар чанде аз фарҳангномаҳо (Бурҳони қотеъ, Анҷуманоро, Рашидӣ, Ҷаҳонгирӣ) «сипос» дар маъноҳои «қабул, миннат» ва дар бархе маврид «сипос» дар маъниҳои «лутфу шавқат» ва «марҳамат» омадааст [Луғатнома, ҷ.9].

Бар асоси маводи «Луғатнома» вожаи «сипос» дар осори

Дақиқӣ, Фирдавсӣ, Манучеҳрӣ, Асадӣ, Масъуди Саъд, Сӯзанӣ, Фаррухӣ, Носири Хусрав, Саъдӣ, Низомӣ, Ҳоқонӣ ва дигарон ба кор рафта, дар вожасозӣ, ба вижа дар ташкили чанде аз феълҳои таркибии номӣ бо феълҳои ёвари гуногун мавриди истифода қарор гирифтааст.

Вожаи «сипос» дар ташкили як идда феълҳои таркибии ном ӣ дар забони порсии дарӣ ба кор рафтааст, ки намунаи он тибқи «Луғатнома» (ҷ.9) чунин аст:

сипос пазируфт — «қабули миннат кардан, шукргузорӣ кардан, мамнун шудан»; сипосдорӣ кардан — «шукр» (аз «Тоҷ ул- масодир»-и Байҳақӣ; «Таърихи Табарӣ», «Таърихи Байҳақӣ »); сипос доштан - «мамнун будан, шукур доштан, ташаккур, шукр»; сипос кардан — «шукр кардан»; сипос гузордан - «шукр кардан, шокир будан»; сипос гузоштан — «шукр кардан, шокир будан»; сипос гуфтан - «шукр кардан, шукр гузордан»;

Дар «Фарҳанги Онандароҷ» феъли «сипосидан» ба маънои «ҳамду шукри Худо кардан» ба кор рафтааст. (Луғатнома, ҷ.9).

Вожаи «сипос» дар байте аз «Юсуф ва Зулайхо»-и Шамсӣ дар як таркиби муродифи ҷуфти «шукру сипос», ки чандон корбурд надорад, ба мушоҳида мерасад (Луғатнома, ҷ.9).

Дар «Фарҳанги русӣ-форсӣ» таълифи Р.А.Галунов (соли 1937) вожаи русии «спасибо» ба форсӣ «марҳамати шумо зиёд бод; лутфи шумо зиёд; ташаккур мекунам» маънӣ шудааст.

  1. Шукр ( ش کر) — «Сипос доштан ва санои неку гуфтани Худой ва ҳар муҳсинро бар эҳсон»; «сипос ва сано гуфтани мунъимро ба неъмати ӯ ва он барои Худои Таъоло ва ҳар мунъиме ба кор равад, вале ҳамди махсуси Худост»; «подош додани Худой бандаро»; «розӣ будан аз кас». Шукр — ҳамд; санои ҷамил бар муҳсин ва сипос; сипос ва санои ҷамил ва зикри неку». Муаллифи «Луғатнома» оварда, ки дар форсӣ ба лафзи кардан ва гуфтан ва гузордан ва доштан мустаъмал аст. Сипосгузорӣ, сипос, сано; муқобили шикоят, муқобили гила (Луғатнома, ҷ.9).

Муқоиса шавад: шукри Оллоҳ = сипос Худойро; шукри Эзад, шукр Эзадро, шукри Худо.

Ташаккур (ت ش کر) — сипосдорӣ кардан, сипосдорӣ намудан, сипосгузорӣ кардан (Луғатнома, ҷ.5 бо истинод ба чандин фарҳангҳои порсии дарӣ).

Дар забони форсӣ: ташаккур, шукр; муташакирам, мамнунам; (Восканян 1986) дар дарии Афғонистон ташаккур.
Раҳмат (رحمت) . дар «Луғати русӣ — тоҷикӣ»-и соли 1943 дар алифбои лотин вожаи русии «спасибо» ба тоҷикӣ чунин маънӣ шудааст: «раҳмат, ташаккур, саломат, шукр»; дар «Луғати русӣ — тоҷикӣ»-и соли 1949 «раҳмат, ташаккур»; дар «Луғати русӣ — тоҷикӣ»-и соли 1985 «раҳмат, ташаккур»; большое спасибо — бисёр раҳмат! дар дарии Афғонистон «ташаккур», большое спасибо — бисёр ташаккур [Киселева, Миколайчик 1986]; дар ӯ збекӣ «раҳмат» (rahmat) — вожае барои изҳори сипосгузорӣ аз хубии касе; ташаккур [Муҳаммад Ҳалим Ёрақин, Шафиқа Ёрақин 1386].

Дар «Луғатнома»-и Деҳхудо бар асоси шарҳи фарҳангномаҳои куҳан ва овардани шоҳиди фаровон аз осори порсии дарӣ вожаи «раҳмат» чунин шарҳ шудааст: «меҳрубонӣ, меҳрубонӣ ва марҳамату шафқат, раъфат, раҳм»; бораҳмат — меҳрубон, соҳиби раҳму раъфат, ки раҳму раҳмат дошта бошад; рауф, раҳим; бераҳмат — бераҳм, номеҳрубон, ки раҳму шафқат надорад; меҳрубонӣ кардан; омурзиш, мағфират; афв, бахшиш, бахшидан» (Луғатнома, ҷ.8).

Раҳмат = яке аз вожаҳои арабист, ки дар «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ ба маънои «меҳрубонӣ» ва «шафқат» ба кор рафтааст (Луғатнома, ҷ.8).

Дар забони форсӣ «раҳмат» (رحمت) дар ин маъниҳо маъмул аст: 1. меҳрубонӣ; 2. бахшоиш; 3. бахшиш; раҳмат кардан 1. меҳрубони кардан; 2. барои касе аз Худо бахшоиш хостан; 3. (маҷозан) ба неки ёд кардан; ба раҳмати Худо пайвастан – киноя аз мурдан [Фарҳанги форсии имрӯз 1375].

Дар забони тоҷикӣ ин вожаи арабӣ дар баробари он ҳама маъниҳои шинохтаи он дар забон ва осори порсии дарӣ ба маънои «сипос» ва «ташаккур» низ ба кор меравад, ки чунин маъно махсуси забонҳои дигари туркии Осиёи Миёна низ мебошад.

Дар забони тоҷикӣ вожаи «раҳмат» бо доштани маънои «меҳрубонӣ» ва «шафқат» ба маънои «сипос» ва «ташаккур» меояд, ки он пас аз солҳои 20-уми асри ХХ бар ивази «сипосу ташаккур» ба кор рафтааст. Ҳангоми сипосгузорӣ дар таркиботи «раҳмат гуфтан», «раҳмат ба шумо» аз ин вожа истифода мешавад. Ва ё дар мафҳуми «Худо раҳмат кунад» «раҳмат» ба маънои «биомурзад», яъне «Худо биомурзад» ба кор меравад. Ҳамин маъно дар вожаи «раҳматӣ» дар нисбати ашхоси фавтида гуфта мешавад. Чунин ба назар мерасад, ки дар ҳавзаи забонии Осиёи Миёна вожаи «раҳмат» кӯ тоҳшудаи мафҳуми «Раҳмати Худованд бод бар шумо», ки дар шакли сиғаи омолу орзу (оптатив) баён шудааст, мебошад.

Бояд зикр кард, ки дар бархе аз гӯишҳои забони тоҷикӣ то ба имрӯз аз вожаи «шукр» (дар арабӣ шукран) ва ё «шукри Худо» истифода мешавад. Ин вожа дар муқобили «раҳмат», ки дар забон корбурди фаровон дорад, дар бархе аз ин гӯишҳо дар гуфтори мардум фаровон ба мушоҳида мерасад.

Ҳоло истифодаи «шукр» ё «ташаккур» дар забони тоҷикӣ бар кунунии забон дар муқобили сабки омиёна хеле дуруст маъни мешавад.

Феҳристи манобеъ:

ВосканянГ.А. Р Русско-персидский словарь.-Москва, 1986.
ГалуновР.А. Русско-персидский словарь. (Дар ду ҷилд).— Москва, 1936-1937.
Киселёва Л.Н., Миколаичик В.И. Қомуси дарӣ ба форсӣ.-Москва, 1986.
Луғати русӣ-тоҷикӣ (Зери таҳрири С.Айнӣ, С.Р. Ализода, А. Исмоил-зода, Раҳим Ҳошим ва Муҳаммадҷони Юсуфӣ). (Дар ду ҷилд). – Сталинобод, 1933-1934.
Луғати русӣ-тоҷикӣ (Зери таҳрири А.П.Деҳотӣ ва Н.Н.Ершов). – Москва-Сталинобод, 1949.
Луғати русӣ-тоҷикӣ (Зери таҳрири М.Осимӣ). – Москва, 1985.
Фарҳанги узбакӣ ба форсӣ. Муаллифон: Муҳаммад Ҳалим Ёрақин, Шафиқа Ёрақин. – Теҳрон, 1386.
Фарҳанги тоҷикӣ ба русӣ (Зери таҳрири Д.Саймиддинов, С.Д. Холматова, С. Каримов). – Душанбе, 2006.
Фарҳанги форсии имрӯз. Ғ.С.Афшор, Н.Ҳакимӣ, Н.Ҳакимӣ. – Теҳрон, 1375.
Bartholomae Chr. Altiranisches Wörterbuch. – Strassburg, 1904
MaсKenzie D.N. A concise Pahlavi Dictionary. – London, 1971.
Nyberg H.S. A Manual of Pahlavi. – Wiesbaden, 1974.

Д. Саймиддино

Баҳодиҳии муҳтаво: 
1
Баҳои миёна: 1 (1 овоз)

Панҷара – тиреза – килкин

Ҳайати тадорукот's picture
Ношир: Ҳайати тадорукот Санаи интишор: 1 Январ, 2017 - 11:11

Се истилоҳ дар се кишвари ҳамзабон.

Имрӯз дар забони форсии Эрон, тоҷикӣ ва дарии Афғонистон ба таври мустақил аз вожаҳои мутародифи «панҷара», «тиреза» ва «килкин» истифода мешавад. Ин се вожа дар баёни чунин як мафҳуми муштарак яке аз вижагиҳои форсии муосир, тоҷикӣ ва дарӣ дар се ҳавзаи забонӣ ва се кишвари ҳамзабон ба шумор меравад.

Аз таърихи корбурди ин вожаҳо дар осори порсии дарӣ чунин бар меояд, ки аз ин гурӯҳ танҳо вожаи «панҷара», бинобар осор аз луғати бунёдии забони порсии дарӣ дониста мешавад ва он дар ин маъно дар забони форсии имрӯз низ мавриди истифода қарор дорад.

Акнун вижагиҳои ҳар кадоме аз ин вожаҳоро, бинобар корбурди онҳо дар форсӣ, тоҷикӣ ва дарии Афғонистон ба таври мухтасар дарҷ менамоем.

Панҷара (پنجره). Ин вожа дар осори порсии дарӣ дар мисоли чанде аз фарҳангномаҳо бад-он маъност, ки дар форсии кунунӣ то ба имрӯз ба кор меравад. Яке аз чунин манобеъ ҳудуди 30 вожаест, ки муаллифи «Меъёри Ҷамолӣ» Шамси Фахрӣ аз «Луғати фурсӣ»-и Асадии Тусӣ ҳамчун вожагони маъруф мисол оварда ва «панҷара» низ ба ин гурӯҳ шомил мебошад [Ниг: Капранов 1964, 174].

Дар «Бурҳони қотеъ» таълифи Муҳаммад Ҳусайн бинни Халафи Табрез ӣ аз гунаи мухаффафи он, яъне «панҷар» ба вазни «санҷар» низ ёд шуда, дар маънои «қафас» ҳам омадааст. (Бурҳони қотеъ, ҷ.1).

Дар иртибот ба «панҷара» мутобиқ ба тавзеҳоти фарҳангномаҳо ва шоҳид аз осор Деҳхудо дар «Луғатнома» тафсилотеро баён доштааст, ки фишурдаи он чунин аст: «Панҷара даричае бувад дар девор, ки берун нигаранд (Луғатномаи Асадӣ нусхаи Нахҷивонӣ). Он чи дар баъзе иморат мушаббак (Д.С. шабакадор; хона-хона) созанд (Ғиёс ул-луғот), даричае бувад мушаббак…, ҳарчи мушаббак бошад (Ғиёс ул-луғот). Тунукаи оҳанини пурсурох… Қафас (Луғатномаи Мақомоти Ҳарирӣ).

Мисли панҷара, шабакадор, мушаббак, даричадор» (Луғатнома, ҷ.4). Дар «Луғатнома» аз Фаррухӣ ва Носири Хусрав шоҳид оварда шудааст, ки ин далели корбурди ин вожа дар чунин маънӣ дар ҳавзаҳои забонии Хуросону Мовароуннаҳр мебошад.

Мафҳуми русии «окно с решёткой» дар форсӣ ба ибораи «панҷарайи мушаббак» маънӣ шудааст. [Галунов 1937]. Дар ҳама фарҳангҳои форсӣ дар баёни ин мафҳум танҳо ҳамин як вожаи «панҷара» истифода мешавад.

Дар забони форсии миёна дар баёни ин мафҳум вожаҳои rōzan ва rōz(b)ānag ба кор рафта, ки гунаи нахусти он (рӯзан/равзан) то ба имрӯз дар форсии Эрон, дарии Афғонистон ва тоҷикӣ мавриди истифода қарор дорад. Дар фарҳангномаҳои куҳан навишти ин вожа дар расмулхати форсӣ روزن бо фатҳи аввал ва савум, яъне «равзан» муаррифӣ шуда, бунёди он дар забони авестоӣ raočana — мебошад. Аз ин ҷо «равзан» ба маънои «равзанаи боми хона», дар арабӣ ҳамчун иқтибоси эронӣ — روزن ва ҳар сурох ва шикофе, ки дар васати девори утоқ ва ҷуз он бошад — дарича маълум аст. Дар осори суғдӣ rwcn (rōčan) (8557) ба маънои «панҷ ара» (window) ба кор рафтааст [Gharib 1995]. Дар бораи таърихи rōzan//ravzan ниг.: [Bartholomae 1904, 1491-1492; Бурҳони қотеъ, поварақи Муҳаммад Муин, ҷ.2, с.972-973].

Дар «Луғати русӣ-тоҷикӣ» дар алифбои лотин (соли 1933-1934) вожаҳои русии «окно; окошко» бо вожаҳои «панҷара» ва «тиреза» маънӣ шудаанд. Ҳамчунон ки мебинем, дар ин фарҳанг вожаи «панҷара» дар ҷойи аввал ва муродифи он- «тиреза» дар ҷойи дувум қарор дода шудааст. Дар чунин тартиб овардани ин ду вожа дар фарҳанг бад-он маъност, ки вожаи «панҷара» дар забони меъёр бар муродифи он, яъне «тиреза» бартарӣ дорад. Вожаи «панҷара» дар ин маънӣ дар фарҳангҳои тоҷикӣ баъдан дар маънои дигар, яъне «решётка»-и русӣ ба кор рафта, дар маънои «окно» истилоҳи «тиреза» мавриди истифода қарор дода шудааст.

 Дар «Луғати русӣ-тоҷикӣ»-и соли 1949 истилоҳи «панҷара» дар маънои «окно»-и русӣ хориҷ ва дар баёни ин вожаи русӣ «тироза» ва «дарича» оварда шудааст. Аммо «панҷара» дар ин луғат танҳо ба маънои «решётка» сабт гардидааст. Дар «Луғати русӣ-тоҷикӣ»-и соли 1985 ҳамин шарҳи «Луғати русӣ-тоҷикӣ»-и соли 1949 айнан такрор шудааст. Ҳамчунон ки мебинем, мавриди истифода қарор гирифтани «тиреза» ва хориҷ гардидани истилоҳи куҳани «панҷара», ки собиқаи тӯлонии хаттӣ дорад, ба луғати соли 1949 иртибот мегирад.

Тиреза (ت یری زه). Ин вожа ҳанӯз дар қарни XIX дар «Фарҳанги русӣ ба форсӣ» таълифи В.Наливкин, ки бар асоси вожагони мутадовил дар гӯ ишҳои кишвари Туркистон таҳия шудааст, дар шакли «тироза» (ت یرازه) бо муродифоти «дарича» (دری چه) «равзан» (روزن) ва «равзана» (روزن ه) дар шарҳи вожаи русии «окно» ба кор рафтааст. [Наливкин 1888].

Ҳамчунон ки аз навишти ин